Đề tài gây tranh luận sôi nổi, gay cấn nhất lại là :”KIỀU YÊU AI NHẤT”.   Cuộc tranh luận về đề tài này thật sôi nổi kéo dài cả tháng trời.  Sôi nổi vì chúng tôi thảo luận trong lớp thì ít mà ngoài lớp học thì nhiều. Tất cả học trò lớp tôi đều cho rằng Kiều yêu Kim Trọng nhất. Trừ tôi và Hoa cho rằng Kiều yêu Từ Hải nhất. Mới đầu Hoa cũng cho rằng Kiều yêu Kim Trọng nhất, nhưng sau đó Hoa đổi ý để đứng về phía tôi.  Tôi và Hoa tối nào cũng họp bàn cho tới tối mịt để sửa soạn cho buổi thảo luận chung kết.  Chủ lực của phe đối phương là chị Mai, thằng Giá Bồng Nga, thằng Báu Cà Nhắc, thằng Hoàng Lùn.  Phe đối phương chuẩn bị thật chu đáo, phân công rõ ràng.  Chị Mai và thằng Báu Cà Nhắc nghiên cứu luận cứ để thuyết minh KIỀU YÊU KIM TRỌNG NHẤT.  Thằng Giá Bồng Nga và thằng Hoàng Lùn tìm những chứng cứ để phản bác lại tôi và Hoa cho rằng KIỀU YÊU TỪ HẢI NHẤT.  Buổi thảo luận dài hai tiếng, gồm ba phần.  Phần đầu hai bên trình bầy KIỀU YÊU AI NHẤT,  phần thứ hai hai bên phản bác luận điểm của đối phương, phần thứ ba cả lớp biểu quyết..

Thằng Báu Cà Nhắc mở đầu bằng câu thơ của Thế Lữ :” Cái thuở ban đầu lưu luyến ấy,  Ngàn Năm chưa dễ đã ai quên “  Sau đó nó nói :

-Khó ai có thể quên được mối tình đầu.  Trước hết, tôi nói về mối tình của Kim Trọng và Thúy Kiều từ lúc hai người gặp nhau vào một buổi chiều, bên chiếc cầu, trên giòng nước, trong dịp hai người đi dự hội Đạp Thanh.  Tiếp theo, chị Mai sẽ nói về phần sau của cuộc tình Kim Kiều.  Kim Kiều tái ngộ sau mười lăm năm.  Sau khi nghe tôi và chị Mai trình bầy thì các bạn sẽ thấy ngay Kiều yêu Kim Trọng nhất.

Thưa các bạn, Kim và Kiều gặp nhau, hai người yêu nhau liền :

Tình trong như đã mặt ngoài còn e

Nhiều người cho rằng Kim và Kiều bị tiếng sét ái tình.  Theo tôi,  Kim và Kiều không bị tiếng sét ái tình. Kim Trọng là bạn đồng môn của Vương Quan.  Kim Trọng đã để ý đến chị em Thúy Kiều và Thúy Vân vì chàng đã nghe Vân và Kiều là hai cô gái có tài và có sắc.

Vẫn nghe thơm nức hương lân

Một nền đồng tước khóa xuân hai Kiều

Nước non cách mấy buồng thêu

Những là trộm nhớ thầm yêu chốc mòng

Tuy rằng cụ Nguyễn Du không nói Thúy Vân, Thúy Kiều đã nghe hay đã biết ít nhiều về Kim Trọng, nhưng tôi chắc chắn rằng chị em Kiều cũng đã nghe và biết về Kim Trọng.  Kim Trọng là con gia đình danh tiếng trong vùng.  Kim Trọng nổi tiếng là người tài hoa và giỏi văn chương.  Kim Trọng là bạn đồng môn của Vương Quan. Như vậy cả hai Kim, Kiều đều có trong đầu hình ảnh người yêu lý tưởng của mình sau này.  Buổi gặp gỡ ngắn ngủi trong ngày hội Đạp Thanh chỉ là cuộc tương phùng giữa tri âm gặp tri âm.  Cuộc gặp gỡ chỉ để Kim, Kiều xác nhận rằng mình đã gặp đúng người trong mộng.  Hai người đều tỏa ra tài năng và phong cách thật đẹp đẽ, thật hài hòa khiến họ nhận được nhau ngay. 

Hài văn lần bước dậm xanh

Một vùng như thể cây quỳnh cành dao

Cái may là họ gặp được nhau.

Kiều gặp Thúc Sinh và Từ Hải thì khác hẳn Kiều gặp Kim Trọng.  Cuộc gặp gỡ giữa Kiều và Thúc Kỳ Tâm hay Từ Hải chỉ là hai cuộc mua bán giữa chủ thanh lâu và Thúc Sinh hay Từ Hải.  Thúc Sinh và Từ Hải là hai tay chơi có tiền, nghe Thúy Kiều có tài có sắc thì tìm đến và chuộc Thúy Kiều về làm vợ.  Thúy Kiều đâu có quyền được lựa chọn.  Sống với Thúc Sinh và Từ Hải, Kiều có được một thời gian yên ổn, ấm no nhưng không phải là thời gian hòa hợp của những tâm hồn tri kỷ.  Kiều có thể đã đàn và ngâm thơ cho Thúc Sinh và Từ Hải nghe. Nhưng Thúc Sinh và Từ Hải có đủ trình độ để thưởng thức thơ nhạc của Kiều hay không ?  Tôi chắc là không.  Còn họa thơ và nhạc với Kiều chắc chắn là không.  Sống với Thúc Sinh, Kiều chỉ có:

Mảng vui rượu sớm cờ trưa

Kiều sống với Từ Hải thì chẳng có chi cả, chỉ có quyền hành sinh sát và tiền của.

Trái lại những lần gặp gỡ giữa Kim và Kiều, mặc dù cộng lại thời gian chưa đến một ngày, nhưng đã khiến Kim và Kiều đã ngàn năm không quên nhau được như  câu thơ Thế Lữ :  Ngàn Năm chưa dễ đã ai quên.  Các bạn đọc từ câu 243 đến câu 573 .  Ba trăm ba mươi câu thơ tả lại cuộc tình nồng nàn, đằm thắm, thanh cao của Kim và Kiều.  Phải nói rằng cụ Nguyễn Du là Thánh Thi vì chỉ có Thánh Thi mới tả được những cái đẹp của mối tình Kim Kiều mà người đời chỉ mơ tưởng mà không diễn đạt được.  Tôi đưa ra một vài ví dụ.  Tả Kim Trọng tương tư :

Sầu đong càng lắc càng đầy

Ba thu dọn lại một ngày dài ghê

Người ta thường nói nhất nhật tại tù, thiên thu tại ngoại.  Ốm tương tư thì cũng giống vậy, nhất nhật tương tư và đợi chờ dài bằng thiên thu của đời sống vui tươi bình thường.

Những câu thơ thật đẹp tả bước chân Kiều khua động Kim Trọng đang trong trạng thái mơ màng nửa thực, nửa chiêm bao :

Tiếng sen sẽ động giấc hoè

Bóng trăng đã xế hoa lê lại gần

Bâng khuâng đỉnh giáp non thần

Còn ngờ giấc mộng đêm xuân mơ màng

Nàng rằng :” Khoảng vắng đêm trường

Vì hoa nên phải đánh đường tìm hoa

Bây giờ rõ mặt đôi ta

Biết đâu rồi nữa chẳng là chiêm bao

Nói tóm lại cả ba trăm ba mươi câu thơ đều hay. Trở về đề tài thảo luận tôi nói một điều các bạn sẽ ngạc nhiên. Điều tôi nói là sự thật một trăm phần trăm.  Kiều yêu Kim Trọng hơn là Kim Trọng yêu Thúy Kiều.  Nếu các bạn đọc kỹ ba trăm ba mươi câu thơ,  bạn sẽ thấy điều tôi nói là đúng. Mặc dù cụ Nguyễn Du đã tả cơn đau tương tư của Kim Trọng sau lần gặp Kiều thật là ghê ghớm

Chàng Kim từ lại thư song

Nỗi nàng canh cánh bên lòng biếng khuây

Sầu đong càng lắc càng đầy

Ba thu dồn lại một ngày dài ghê

Yêu thì yêu ghê ghớm như vậy, nhưng sau hai tháng, Kim Trọng thuê được nhà của Ngô Việt, Kim Trọng chưa có một phương cách hay kế hoạch để gặp được Kiều.

Song hồng nửa khép cánh mây

Tường đông ghé mắt ngày ngày hằng trông

Tấc gang đồng tảo nguyên phong

Tuyệt mù nào thấy bóng hồng vào ra

Nhẫn từ quán khách lân la

Tuần trăng thấm thoát nay đà thêm hai

Kim Trọng không lợi dụng được tình đồng môn của mình với Vương Quan để qua chơi nhà Kiều. Trong khi đó Kiều đã có kế hoạch và tìm được phương cách để gặp được người mơ. Tôi chứng minh và trình bầy cho các bạn thấy kế hoạch của Kiều để gặp Kim Trọng.

Kiều có biết Kim Trọng là người hàng xóm của mình không ? Chắc chắn Kiều biết. Nhà hàng xóm lâu nay vắng chủ, nay có người ở. Người mới tới, hàng ngày đứng ở hiên Lãm Thúy nhìn sang nhà Kiều thì làm chi Kiều không biết. Kiều cũng biết người hàng xóm là người mình gặp buổi chiều ngày hội Đạp Thanh. Một ngày đẹp trời, Kiều đã ra cuối vườn  nơi có cây hoa Đào, Kiều treo chiếc trâm trên cành Đào. Cây Đào không thấp. Trâm chỉ rơi xuống đất chứ không thể nào rơi trên cành Đào được.  Như vậy Kiều Phải với tay treo trâm lên cành Đào và phải treo ở chỗ nào cho người khác dễ thấy.  Kiều đã treo trâm lên cành Đào thật nhanh rồi trở vô phòng và kín đáo nhìn ra vườn và chờ kết quả.  Chàng Kim thoáng thấy bóng dáng ai thướt tha bên vườn nhà Kiều, chàng vội bỏ đàn xuống và ra hiên Lãm Thúy để nhìn, nhưng

Buông cầm  xốc áo vội ra

Hương còn thơm nức, người đà vắng tanh

Không thấy người mình thương, nhưng Kim Trọng lại thấy ngay kim thoa trên cành cây hoa đào. Kim Trọng chỉ dơ tay lấy kim thoa một cách hết sức dễ dàng.  Kiều ở trong nhà theo dõi và nàng nở nụ cười thật tươi vì cá đã cắn câu.  Con cá Kim Trọng đã đớp mồi kim thoa do Kiều giăng. Lúc đó nàng tái xuất hiện nơi cây đào và hai người tỏ lời thề nguyền, trao đổi vật làm tin để chính thức xác định họ thuộc về nhau. Kiều thì hứa:

Rằng :”Trong buổi mới lạ lùng

Nể lòng có lẽ cầm lòng cho đang

Đã lòng quân tử đa mang

Một lời vàng tạc đá vàng thủy chung “

Kim Trọng thì thề :

Rằng :” Trăm năm cũng từ đây

Của tin gọi một chút này làm ghi “

Câu thơ tuyệt vời sau đây của cụ Nguyễn Du đã chấm dứt buổi gặp gỡ lần thứ hai giữa Kim và Kiều. Những câu thơ để lại trong tâm hồn của mỗi người chúng ta một mối tình đẹp và thanh cao như hoa và lá. Nàng thì như cánh hoa, chàng thì như chiếc lá. Hoa và lá cùng bay trong gió. 

Một lời gắn bó tất giao

Mái sau dường có xôn xao tiếng người

Vội vàng lá rụng hoa rơi

Chàng về viện sách, nàng dời lầu trang

Lần gặp gỡ thứ ba hoàn toàn do Thúy Kiều sắp đặt. Trước hết Kiều phải tìm cách nói dối để được phép ở nhà mà không phải theo gia đình đi dự sinh nhật bên ngoại. Cụ Nguyễn Du không nói Kiều đã nêu lý do gì để được phép ở nhà. Kiều là người thông minh, chắc chắn nàng tìm được lý do hợp lý để được cha mẹ chấp thuận. Kiều chuẩn bị cho lần gặp này thật chu đáo. Kiều muốn chứng tỏ cho Kim Trọng rằng mình có đủ công dung ngôn hạnh của người phụ nữ Á Đông. Sau khi gia đình vừa dời nhà, Kiều nấu những món ăn ngon để đem sang gặp Kim Trọng:

Thì trân thức thức sẵn bầy

Gót sen thoăn thoắt dạo ngay mé tường

Cách hoa sẽ dặng tiếng vàng

Dưới hoa đã thấy có chàng đứng trông

Trong lần gập gỡ này cụ Nguyễn Du cho ta thấy tài năng và nhân cách của hai người. Về tài năng thì chúng ta thấy rất rõ ràng. Nhưng tôi muốn nhấn mạnh ở đây nhân cách của hai người thật hòa hợp khiến cho hai người tương kính nhau, lắng nghe nhau rồi hiểu nhau đó là nhân tố chính của tình yêu.  Tôi đưa ra vài ví dụ để các bạn thấy.  Nghe Kiều đàn bản Bạc Mệnh quá sầu thảm, Kim Trọng khuyên Kiều :

Rằng : “ Hay thì thật là hay

Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào

Lựa chi những khúc tiêu dao

Dột lòng mình cũng nao nao lòng người ?”

Kiều chấp nhận lời khuyên và hứa sửa chữa

Rằng :” Quen mất nết đi rồi

Tẻ buôi thôi cũng tính trời biết sao !

Lời vàng vâng lĩnh ý cao

Họa dần dần bớt chút nào được không

Khi Kim Trọng ra chiều lả lơi, Kiều trách

Thưa rằng :” Đừng lấy làm chơi

Dẽ cho thưa hết một lời đã nao

Vẽ chi một đóa yêu đào

Vườn  hồng chi dám ngăn rào chim xanh

Đã cho vào bậc bố kinh

Đạo tòng phu lấy chữ trinh làm đầu

Ra tuồng trên bộc trong dâu

Thì con người ấy ai cầu làm chi

Phải điều ăn xổi ở thì

Tiết trăm năm nỡ bỏ đi một ngày

Kim Trọng nhận lỗi

Thấy lời đoan chính dễ nghe

Chàng càng thêm nể thêm vì mười phân

Hai người kính trọng và hiểu biết nhau. Đó là yếu tố của tình yêu

Tôi vừa trình bầy những vần thơ tả về một mối tình thật đẹp bằng những câu thơ tuyệt vời. Các bạn tìm đâu ra những bài thơ tình hay như vậy.  Những thi sĩ được xưng tụng là những nhà thơ của tình yêu như TTKH, Xuân Diệu, Nguyễn Bính đã có những câu thơ hay đoạn thơ nào để tạm gọi là so sánh với đoạn thơ tôi vừa trình bầy với các bạn. Sau đây chị Mai sẽ trình bầy đoạn sau của mối tình Kim Kiều. Xin mời chị Mai.

Bây giờ tôi nói về tình yêu của Kim Trọng đối với Kiều.  Kim Trọng là người ủy mị, trai thanh niên mà mau nước mắt hơn đàn bà như tôi đã trình bầy.  Lời nói của Kim Trọng thường không đi đôi với việc làm.  Về thọ tang chú, Kim Trọng nói với Kiều sẽ về thọ tang trong ba năm đúng như lễ nghi về tang gia hồi xưa và dặn Kiều chung thủy đợi chờ

Ngoài nghìn dặm, chốc ba đông

Mối sầu khi gỡ cho xong còn chầy

Gìn vàng giữ ngọc cho hay

Cho đành lòng kẻ chân mây cuối trời

Nhưng mới nửa năm, Kim Trọng đã trở lại vườn Thúy để tìm Kiều

Từ ngày muôn dặm phù tang

Nửa năm ở đất Liêu Dương lại nhà

Vội sang vườn Thúy dò la

Nhìn xem phong cảnh nay đà khác xưa

Như tôi đã trình bầy, Kim Trọng tỏ ra tha thiết đi tìm Kiều.  Nhưng Kim Trọng không tự đi tìm mà thuê người đi dò la tin tức của Kiều.  Kim Trọng để tất cả thì giờ để mài lệ và chép thơ thông báo

Đinh ninh mài lệ chép thơ

Cắt người tìm tõi đưa tờ nhắn nhe

Tệ hơn nữa Kim Trọng định từ quan để đi tìm Kiều.  Nhưng Kim Trọng nào có từ quan và cũng không lội sông vượt núi vào sinh ra tử để tìm Kiều. 

Rắp mong treo ấn từ quan

Mấy sông cũng lội mấy ngàn cũng pha

Dấn mình trong án can qua

Vào sinh ra tử họa là thấy nhau

Nghĩ điều trời thẳm vực sâu

Bóng chim tăm cá biết đâu mà tìm

Điều đáng chê trách nhất nhất là Kim Trọng không làm đúng ý muốn của Kiều.  Khi ra đi,  Kiều muốn Kim Trọng và Thúy Vân thành vợ chồng để giúp Kiều không còn vướng mắc với lời thề với Kim Trọng. Thúy Kiều những mong Kim Trọng thương yêu Thúy Vân để cùng Thúy Vân tạo dựng được một gia đình hạnh phúc mà vì phận mỏng Kiều không có được.  Vậy mà Kim Trọng đối với Thúy Vân  rất ư là hờ hững, lạnh lẽo, coi Thúy Vân như vật thừa.  Kim Trọng lúc nào cũng tưởng nhớ Kiều và nhất là muốn tìm Kiều về cho mình.  Tấm lòng của Kim Trọng rất là vị kỷ hẹp hòi.  Kim Trọng làm cho cuộc đời Thúy Vân thật buồn thảm.  Lấy người mình không yêu và người chồng cũng không thương yêu mình.  Thúy Vân không yêu và không được yêu. Cho nên ngay buổi tiệc xum họp đầu tiên, Thúy Vân đã đề nghị giao trả Kim Trọng lại cho Kiều ngay. Thúy Vân coi như mình đã làm xong nhiệm vụ.

Những là rày ước mai ao

Mười lăm năm ấy biết bao là tình

Bây giờ gương vỡ lại lành

Khuôn thiêng lừa lọc đã dành có nơi

Còn duyên may lại còn người

Còn vầng trăng bạc, còn lời nguyền xưa

Quả mai ba bảy đương vừa

Đào non sớm liệu se duyên kịp thì

Nói tóm lại tình yêu của Kim Trọng dành cho Kiều là tình yêu vị kỷ không  bao dung.    Kim Trọng yêu Kiều mà quên đi cái nghĩa, cái trách nhiệm đối với Thúy Vân và các con.  Kim Trọng cũng biếng nhác trong việc quan, tức là quên nghĩa vụ chăm sóc cho dân.

Trên đây tôi so sánh tài năng và tư cách của Từ Hải và Kim Trọng và tình yêu của hai người dành cho Kiều.

Bây giờ ta xem nhân vật chính là Kiều yêu Từ Hải hay Kim Trọng.

Kiều và Kim Trọng gập nhau tất cả bốn lần.  Tổng cộng thời gian bốn lần gập chưa đến một ngày.  Lần đầu Kim và Kiều gặp nhau trong lễ Tảo Mộ và hội Đạp Thanh.  Hai người chỉ gập nhau độ khoảng mười lăm hai mươi phút vào buổi chiều màn đêm đang buông, lúc ba chị em Kiều sửa soạn đi về:

Bóng tà như dục cơn buồn

Khách đà lên ngựa, người còn ghé theo

Lần thứ hai gập bên tường chia đôi hai nhà.  Gập lần này thời gian chỉ đủ để cho Kim Trọng và Kiều trao kỷ vật làm tin ,  khoảng mười lăm phút:

Một lời vừa gắn tất giao

Mái sau dường có xôn xao tiếng người

Vội vàng lá rụng hoa rơi

Chàng về viện sách nàng dời  lầu trang

Lần thứ ba, nhân dịp gia đình đi về quê chúc thọ bên ngoại, Kiều sang nhà Kim Trọng đến hai lần từ sáng đến tối.  Lần thứ tư ngay sau lần gập thứ ba, Kim Trọng đến báo cho Kiều chàng phải về Liêu Đông thọ tang chú.

Thời gian Kiều ở với Từ Hải dài hơn. Tổng cộng tất cả sáu năm Kiều làm vợ Từ Hải trong đó có một năm Từ Hải xa Kiều để đi tìm danh vọng.  Người ta thường nói :”Xa mặt cách lòng”.  Kiều gập Kim Trọng một ngày và chỉ mới thề nguyền chứ chưa chính thức là vợ chồng.  Kiều ở với Từ Hải sáu năm, thề nguyền yêu thương cùng Từ Hải, chính thức làm vợ Từ Hải.  So sánh các bạn thấy Kiều phải yêu thương và có ân tình với Từ Hải nhiều hơn đối với Kim Trọng.

Một điểm quan trọng nữa.  Chúng ta so sánh tâm tình của Kiều với Kim Trọng và  Kiều với Từ Hải.  Kiều gập Kim Trọng khi nàng mới mười tám tuổi.  Kiều tài giỏi thông minh nhưng trong trắng thơ ngây.  Tình yêu ở tuổi mười tám là tình yêu bồng bột và lãng mạn.  Do đó ta thấy cụ Nguyễn Du đã tả lại mối tình Kim Kiều với những vần thơ thật hay thật đẹp như trò Báu và chị Mai đã dẫn chứng.  Tôi chỉ đọc thêm một vài câu như

Từ phen đá biết tuổi vàng

Tình càng thắm thía dạ càng ngẩn ngơ

Tình thương yêu giữa Kiều và Kim lúc bấy giờ thật nồng cháy.  Nhưng được bao nhiêu lâu.  Tôi nghĩ chỉ kéo dài tối đa đến lúc Kiều gập Thúc Sinh.  Dĩ nhiên, mới đi Kiều nhớ đến Kim Trọng và cha mẹ.  Nhưng trong lúc nhớ Kim Trọng, Kiều bao giờ cũng mong Kim Trọng và Thúy Vân thành vợ thành chồng để cho lời thề nguyền của Kiều với Kim Trọng được tẩy sạch.

Nhớ lời nguyện ước ba sinh

Xa xôi ai có biết tình chăng ai ?

Khi về hỏi liễu Chương Đài,

Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay!

Tình sâu mong trả nghĩa dầy

Hoa kia đã chắp cành này cho chưa ?

Từ khi gặp Thúc Sinh,  Kiều chẳng còn nhớ gì đến Kim Trọng.  Kim Trọng chỉ còn là hình ảnh rất mờ trong Kiều.  Khi Kiều trở thành ni cô Trạc Tuyền và tu trong am nhà Hoạn Thư, Kiều có nhớ nhung gì Kim Trọng đâu.  Kiều chỉ mong Thúc Sinh đến cứu nàng.

Quan phòng, thẹn nhặt lưới mau

Nói lời trước mặt rơi châu vắng người

Gác kinh viện sách đôi nơi

Trong gang tấc lại gấp mười quan san

Nhưng anh chàng Thúc Sinh bất tài và dối trá đã không dám giải thoát cho Kiều với lý do rất ư là buồn cười vì chưa có con nối giõi.

Quản chi lên thác xuống ghềnh

Cũng toan sống thác với tình cho xong

Tông đường chút chửa cam lòng

Nghiến răng bẻ một chữ đồng làm hai

Đến khi gặp Từ Hải thì mối tình của Kiều và Kim Trọng chỉ còn là chút nghĩa cũ càng.   Chẳng còn chút gì thương nhớ vấn vương. Trong trí tưởng tượng của Kiều thì nay Kim Trọng và Thúy Vân có một đàn con   

Tiếc thay chút nghĩa cũ càng

Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng

Duyên em dầu nối chỉ hồng

May ra khi đã tay bồng tay mang

Kiều đối với Từ Hải như thế nào?  Ta hãy đọc những câu thơ đầy yêu thương, đầy kính phục, đầy sự nhớ ơn của người phụ nữ đã bị vùi dập trong đau khổ, từng trải trong cuộc đời, nên suy nghĩ rất chín chắn, chín chắn trong lời nói và tình cảm.  Những lời nói của Kiều lúc này không phải của con tim bồng bột khờ dại mà là lời nói của con tim và của lý trí :

Tạ ân lạy trước Từ công

Chút thân bồ liễu nào mong có rày

Trộm nhờ sấm sét ra tay

Tấc riêng như cất gánh đầy đổ đi

Chạm xương chép dạ xiết chi

Dễ đem gan óc đền ghì trời mây “

Hay

Khóc rằng :”Trí dũng có thừa

Bởi nghe lời thiếp nên cơ hội này

Mặt nào trông thấy nhau đây

Thà liều sống thác một ngày với nhau “

Tôi đã so sánh diện mạo, tài, đức của Kim và Từ.  Tôi cũng đã so sánh tình yêu của Kim và Từ dành cho Kiều.  Tôi cũng đã so sánh tình cảm của Kiều dành cho Kim và Từ.  Tôi chắc chắn rằng các bạn phải đồng ý với tôi rằng :”Mối tình của Kiều và Từ Hải là một mối tình đằm thắm, hùng tráng và bi thương.  Còn mối tình của Kiều và Kim Trọng là mối tình bồng bột, ngắn ngủi như khói bay, đến nhanh và tan biến cũng nhanh “.  Tôi chắc chắn các bạn sẽ bỏ phiếu cho tôi và Hoa.           

Phần hai sôi nổi hơn.  Phe đối phương phát biểu trước.

Giá Bồng Nga nói :

-Trò Thanh và trò Hoa không phân biệt được nhân vật chính và nhân vật phụ của truyện Kiều.  Nhân vật chính dĩ nhiên là Thúy Kiều.  Có đào thì phải có kép.  Kép là nhân vật chính thứ hai để tạo nên truyện Kiều.  Nhân vật chính không bao giờ chết hoặc chỉ được đề cập đến ở giữa truyện.  Nhân vật chính bao giờ cũng xuất hiện cho đến hết câu truyện.  Nhân vật chính chết là hết truyện.  Từ Hải chết, truyện Kiều vẫn còn kéo dài.  Như vậy Từ Hải không phải là nhân vật chính.  Kim Trọng xuất hiện từ đầu và đến cuối câu truyện.  Kim Trọng là nhân vật chính thứ hai sau Kiều.  Như vậy truyện Kiều phải được xây dựng quanh mối tình của Kim và Kiều. Còn các mối tình khác chỉ là râu ria để làm nổi bật mối tình của hai nhân vật chính. Tên của tập thơ là Đoạn Trường Tân Thanh.  Nhưng dân tộc ta thường gọi là Kim Vân Kiều.  Kim là Kim Trọng, Vân là Thúy Vân, Kiều là Thúy Kiều.  Như vậy nhân vật chính của tập thơ là Kim Trọng, Thúy Vân và Thúy Kiều.  Những nhân vật khác chỉ là vai phụ.  Không phân biệt đựợc nhân vật chính và phụ, trò Thanh và trò Hoa cũng không quan tâm đến thời gian, hoàn cảnh và tâm lý của Thúy Kiều khi nhận xét, phê bình.  Kiều gập Kim Trọng, Kiều là con người tự do hoàn toàn, không bị ai kiềm chế.  Kiều lựa chọn người yêu đúng tiêu chuẩn về dung mạo, tài năng, đạo đức mà Kiều muốn.  Kiều gập Từ Hải lúc Kiều là nô lệ, hoàn toàn không có tự do, bị nhục mạ về tinh thần và thể xác.  Trong hoàn cảnh đó Kiều luôn mong ước có một người nào đó cứu Kiều ra khỏi địa ngục mà Kiều đang phải gánh chịu.  Nếu có người nào thấp, lùn, răng hô và già khú đế, nhưng có tiền để chuộc Kiều ra khỏi thanh lâu thì Kiều cũng phải cắn răng chịu.  Kiều không có tự do lựa chọn.  Cho nên gập Từ Hải và được Từ Hải hứa này nọ là Kiều chịu liền.  Kiều chịu Từ Hải không phải vì Từ Hải có đủ tiêu chuẩn về tài, đức, dung mạo mà Kiều muốn, mà chỉ vì Kiều muốn thoát khỏi lầu xanh. Kiều chọn Kim Trọng đúng theo những tiêu chuẩn nàng mong muốn.

Chúng ta hãy xem dung mạo và phong thái của Kim và Từ. 

Dung mạo và phong thái của chàng Kim được cụ Nguyễn Du tả :

Trông chừng thấy một văn nhân

Lỏng buông tay khấu bước lần dặm băng

Đề huề lưng túi gió trăng

Sau chân theo một vài thằng con con

Tuyết in sắc ngựa câu giòn

Cỏ pha màu áo nhuộm non da trời

Hay

Hài văn lần bước dặm xanh

Một vùng như thể cây quỳnh cành dao

Hay

Nguyên người quanh quất đâu xa

Họ Kim tên Trọng vốn nhà trâm anh

Nền phú hậu, bậc tài danh

Văn chương nết đất, thông minh tính trời

Phong tư tài mạo tót vời

Vào trong phong nhã, ra ngoài hào hao

Kim Trọng đẹp đẽ, phong lưu, tài hoa còn Từ Hải thì sao?  Các bạn hãy nghe cụ Nguyễn Du tả Từ Hải :

Lần thâu gió mát trăng thanh

Bỗng đâu có khách biên đình đến chơi

Hay

Giang hồ quen thói vẫy vùng

Gươm đàn nửa gánh, non sông một chèo

Hay

Nửa năm hương lửa đương nồng

Trượng phu thoắt đã động lòng bốn phương

Hoặc

Từ công nghe nói thủy chung

Bất bình nổi trận đùng đùng sấm vang

Nghiêm quân tuyển tướng sẵn sàng

Dưới cờ một lệnh vội vàng ruỗi sao

Hành động phong thái của Từ Hải là hành động của của một anh võ biền, vai u thịt bắp, ít học.  Hành động nóng nẩy không có một chút điềm tĩnh của một người có chí lớn.  Cả văn và cả võ của Từ Hải chỉ được nửa gánh thì đủ biết tài văn võ của Từ Hải cũng không là bao. Tôi muốn nhấn mạnh cho các bạn chữ gánh mà cụ Nguyễn Du dùng để tả tài năng của Từ Hải.  Gánh là ban hát nhỏ như ban hát dạo trong Dọc Đường Gió Bụi của Khái Hưng, gánh hát xiệc dạo trong Vô Gia Đình của Hector Mallot, hay gánh quảng cáo thuốc Sơn Đông của lực sĩ Huỳnh Nghĩa Long mà các bạn xem ở vườn Hoa Diên Hồng. Với tài năng và kiến thức như vậy cho nên suốt sáu năm chung sống, chưa bao giờ Từ và Kiều ngâm thơ họa nhạc cùng nhau.  Mối tình của Từ Hải và Kiều như đôi đũa cộc cạch, so le cao thấp. Cụ Nguyễn Du cũng dùng chữ chèo để nói về tài và hoài bảo của Từ Hải.  Nước Trung Hoa to lớn như vậy mà Từ Hải dùng một mái chèo cỏn con để chèo chống.  Từ Hải cùng lắm chỉ bằng một anh hùng trong bộ tiểu thuyết Thủy Hử, nổi lên trong thời đất nước nhiễu nhương ly loạn.  Hồ tôn Hiến không dùng mưu giết Từ Hải thì viêc tiểu trừ Từ Hải cũng chỉ là thời gian.  Tôi xin nhường lời cho trò Hoàng. Trò Hoàng sẽ vạch cho các bạn một sai lầm khác của trò Thanh và trò Hoa.

Hoàng Lùn nói :

-Một điểm sai lầm nữa của bạn Thanh và bạn Hoa là đứng ở quan điểm thời đại bây giờ để đánh giá nhân vật thời nhà Minh bên Tàu.  Ngày nay nhiều sử gia đánh giá lại công tội của các bậc tiền nhân.  Chẳng hạn trường hợp Phạm Đình Trọng và Nguyễn Hữu Cầu, hay như Đoàn Trưng cầm đầu cuộc nổi loạn Giặc Chầy Vôi để mong lật đổ vua Tự Đức.  Tất cả các nhà sử học, chính trị học đó đã đứng trên quan niệm chính trị, pháp luật ngày nay để đánh giá và phê phán.  Cho nên những đánh giá và kết luận của họ khác hẳn với nguời đương thời còn nặng đầu óc coi vua là con trời.  Ở thời nhà Minh tôi chắc chắn rằng ngay những người dân bình thường  cũng cho rằng Từ Hải chỉ là giặc, huống chi Kiều là con của một gia đình thấm nhuần đạo Nho.  Ngay khi Kiều là vợ của Từ Hải, nàng cũng phải thừa nhận rằng Từ Hải chỉ là giặc chống lại triều đình do đó mới khuyên Từ Hải ra hàng để tránh mang tiếng xấu sau này:

Làm chi để tiếng về sau

Nghìn năm ai có khen đâu Hoàng Sào

Từ Hải là một anh hùng đứng lên trừ gian diệt bạo giúp dân như trò Hoa và trò Thanh quan niệm thì không bao giờ Từ Hải chịu bó thân đầu hàng một viên quan tham ô như Hồ Tôn Hiến.  Nếu Hồ Tôn Hiến có tha chết cho Từ Hải thì tên giặc cỏ Từ Hải cũng chỉ trở thành một viên quan nhỏ của triều đình thối nát nhà Minh.  Rồi Từ Hải cũng hà hiếp người dân như bao vị quan khác.  Ở trong bộ máy thối nát của nhà Minh, Từ Hải không thể thoát ra được guồng máy tham quan ô lại.

Trò Báu, trò Giá và chị Mai đã chứng minh được mối tình của Kim Trọng và Thúy Kiều là xứng đôi vừa lứa, môn đăng hộ đối vì cả hai tài sắc vẹn toàn, tâm đầu ý hợp.  Tôi đồng ý với chị Mai rằng mối tình của Kim và Kiều đẹp và cao thương.  Tôi xin đưa ra một thách thức.  Bạn nào đưa ra một mối tình trong sáng và đẹp như mối tình Kim và Kiều, tôi thưởng cho bạn đó một vé đi xem xi nê rạp Văn Cầm.

Cả lớp vỗ tay tán thưởng thách thức của Hoàng Lùn

Hoàng Lùn nói tiếp :

-Tôi xin nhường lời cho chị Mai để vạch ra cho các bạn thấy trò Thanh và trò Hoa đọc truyện Kiều nhưng không hiểu được truyện Kiều, đọc truyện Kiều nhưng không hiểu được tâm sự của cụ Nguyễn Du

Phe đối phương dùng chiến thuật xa luân chiến để hạ chúng tôi. Chị Mai giáng cho tôi và Hoa một đòn chí tử.

Chị Mai nói :

-Trò Thanh và trò Hoa khi phê bình truyện Kiều đã phân tích từng chữ giống như chúng ta làm những bài phân tích ngữ pháp trong giờ Pháp Văn.  Đọc thơ văn, phải đọc ý, chứ không phân tích từng chữ, nhất là đọc thơ Trung Hoa và Việt Nam cổ.  Thơ văn Trung Hoa và Việt Nam cổ dùng nhiều hình ảnh, âm thanh, và điển tích nên có tính cách ước lệ.  Đọc ý, không phân tích chữ.  Nếu như phân tích từng chữ như trò Thanh và trò Hoa thì mặt Thúy Vân làm răng gọi là đẹp được.

Vân xem trang trọng khác vời

Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang

Phân tích như trò Thanh thì mặt Thúy Vân tròn như mặt trăng mười sáu, lông mày của Thúy Vân to như hai con tầm lớn.  Thúy Vân có đẹp chi hơn chị Doãn của Vũ Trọng Phụng.  Còn Từ Hải thì là người dị tướng :

Râu hùm, cầm én, mày ngài

Vai năm thước rộng, thân mười thước cao

Râu dài, thưa và sắc nhọn như râu của con hổ, cầm nhọn và mỏng như cánh én, lông mày thì như con bướm lớn, vai thì rộng năm thước ta bằng một thước sáu mươi lăm tây, cao thì cao mười thước ta bắng ba thước tư tây.  Như vậy Từ Hải khác gì quái vật.

Phân tích chữ mà không tìm hiểu ý cho nên trò Thanh và trò Hoa đã sai lầm trong khi phê bình Kim Trọng là mít ướt, là mau nước mắt hơn đàn bà.  Như câu:

 Đinh ninh mài lệ chép thơ.

 Đâu phải là Kim Trọng khóc nhiều đến nỗi có đủ nước mắt để viết những tờ thông báo tìm Kiều.  Câu này chỉ tả nỗi lòng thương nhớ và lo lắng của Kim Trọng đối với Kiều.  Hoặc câu :

Vật mình vẫy gió tuôn mưa.

Dầm dề giọt ngọc thẫn thờ hồn mai.

Đau đòi đoạn ngất đòi thôi.

Tỉnh ra lại khóc, khóc rồi lại mê “.

 Kim Trọng không vật mình xuống đất hay ngất đi ngất lại nhiều lần  như trò Thanh hiểu.  Câu này chỉ tả nỗi buồn rất lớn của Kim Trọng khi được biết Kiều phải bán mình chuộc cha.

Trò Thanh và trò Hoa còn một sai lầm to hơn nữa trong việc phân tích truyện Kiều.  Ngày nay chúng ta sống tại miền Nam Tự Do, chúng ta không khó khăn gì trong việc tìm hiểu mục đích của tác giả viết một tác phẩm văn học.  Tác giả viết những tâm sự và hoài bảo của mình mà không cần phải dấu diếm che đậy.  Nhưng ngày xưa trong chế độ quân chủ không có tự do, các tác giả phải gửi tâm sự của mình trong tác phẩm một cách kín đáo. Người đọc không những phải đọc kỹ tác phẩm mà còn phải biết về cuộc đời của tác giả cùng lịch sử của thời đại tác giả sống.  Tôi buồn cho cụ Nguyễn Du là trò Thanh và trò Hoa đọc truyện Kiều mà không hiểu tâm sự cụ Nguyễn Du gửi gấm trong truyện Kiều. Cụ Nguyễn Du đã đem tất cả tài năng, tâm huyết của mình để viết truyện Kiều vì cụ muốn gửi tấm lòng của cụ vô nhân vật Thúy Kiều.  Tấm lòng hoài Lê của cụ là lý do chính cụ viết truyện Kiều.  Cụ Nguyễn Du nhớ nhà Lê, Thúy Kiều nhớ Kim Trọng.

Sai lầm lớn nhất của trò Thanh và trò Hoa là lạc đề.  Đề tài thảo luận là Kiều yêu ai nhất.  Tất cả những điều trò Thanh và trò Hoa trình bầy chỉ để trả lời câu hỏi Ai Yêu Kiều Nhất, Ai Làm Cho Kiều No Ấm Danh Vọng Nhất. 

Tôi, trò Giá, trò Hoàng và trò Báu đã phân tích, chứng minh để trả lời đúng câu hỏi thảo luận : Kiều yêu ai nhất.  Chúng tôi đã đưa ra chứng cứ để đi đến kết luận Kiều yêu Kim Trọng nhất.  Tôi, trò Hoàng, trò Giá cũng đã phân tích cho các bạn thấy những sai lầm của trò Thanh và trò Hoa.  Chừ, chắc chắn không bạn nào còn nghi ngờ gì nữa mà không trả lời Kim Trọng là người được Kiều thương yêu quí trọng nhất.

 TRỌC SĨ

NĂM NHẬP MÔN

 *

 **** 

MỞ ĐẦU

TRỌC SĨ LÀ CÂU TRUYỆN TƯỞNG TƯỢNG, KHÔNG PHẢI LÀ HỒI KÝ, KÝ SỰ.  

TRUYỆN XẨY RA TẠI :

*        TRƯỜNG TRUNG HỌC PHAN CHÂU TRINH ĐÀ NẴNG

*        TRƯỜNG QUỐC HỌC HUẾ

*        VIỆN ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT

NHỮNG NHÂN VẬT CHÍNH KHÔNG CÓ THẬT.  HẦU HẾT NHỮNG NHÂN VẬT PHỤ CŨNG KHÔNG CÓ THẬT.   SỰ TRÙNG HỢP TÊN VỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN LÀ NGOÀI Ý MUỐN CỦA TÁC GIẢ.

XIN CHÂN THÀNH CÁM ƠN TÁC GIẢ NHỮNG BÀI HÁT, BÀI THƠ ĐƯỢC TRÍCH DẪN TRONG TRUYỆN.

 Nghìn thu anh là suối trên ngàn

Thành sông anh đi xuống, anh tuôn tràn biển mơ

Nghìn thu em là sóng xô bờ

Vào sông em đi mãi, không bao giờ biển vơi

PHẠM DUY

Thửa xưa ở trên ngàn. Anh là con suối nhỏ.  Lớn lên anh thành sông.  Sông tuôn vô biển lớn.  Anh làm nên mộng lớn.  Đền đáp lại tình em.  Ngày xưa em  còn bé.  Em là con sóng nhỏ. Em quấn quít bên anh. Đến tuổi em biết yêu.  Em đi vào sông lớn. Em theo anh mãi mãi.  Không một chút âu lo.  Không một phút đắn đo.  Không một lời thắc mắc.  Theo anh vô biển lớn. Thấy đời rộng thênh thang. Thấy tình đẹp như thơ. Đời em hoa rộ nở. Bóng hình anh lồng lộng. Em bé nhỏ bên anh.  Em là con sóng nhỏ.  Muôn kiếp ở trong anh.

Tôi là con suối nhỏ.  Muôn đời chẳng thành sông. Viết những lời mơ ước.  Được thành con sông nhỏ.

 *

* * *

Tôi trở lại Đà Lạt không bằng máy bay.  Tôi đáp chuyến xe đò đến Nha Trang, rồi từ Nha Trang tôi lên Đà Lạt bằng xe lửa.  Đoàn tàu ì ạch leo đèo bằng những bánh xe răng cưa.  Tôi nghe ba tôi nói về con đường xe lửa Tháp Chàm – Đà Lạt.  Ba tôi nói :  Đây là kỳ công của người Pháp.  Kỳ công vì đoạn đường xe lửa Tháp Chàm – Đà Lạt chỉ có 84 kilomet mà phải mất ba mươi năm mới hoàn thành.  Bốn mươi ba cây số cuối cùng từ Sông Pha lên Đà Lạt mới có hệ thống đường rầy răng cưa.  Kỳ công vì trên thế giới chỉ có hai nước có đường xe lửa có bánh răng cưa.  Để hoàn thành con đường xe lửa Sông Pha -  Đà Lạt, người Pháp phải sử dụng kỹ thuật và vật liệu đặc biệt :  đầu máy là đầu máy hơi nước có bánh xe răng cưa, đường rầy, ốc vít làm bằng loại thép đặc biệt,  có ba đường ray,  đường ray ở giữa là đường ray răng cưa. 

Đường đèo Bellevue chạy vòng vèo quanh một vùng toàn đồi núi và rừng thông.  Đèo Bellevue dài hơn đèo Hải Vân và đèo Cả.  Tôi không cảm thấy đèo Bellevue cao hơn đèo Hải Vân, mặc dù tàu chạy qua những vực sâu thăm thẳm.  Đèo Bellevue cũng có hầm nhưng không có nhiều hầm bằng đèo Hải Vân và không có hầm nào dài bằng hầm Sen (hầm số 1) của đèo Hải Vân.  Đèo Hải Vân và đèo Cả có biển, có núi, có đá, có cỏ cây hoa lá.  Đèo Bellevue chỉ có rừng, có núi, có cây lá và không biển, không hoa.  Tôi không hiểu tại sao đèo này có tên là Đèo Ngoạn Mục.  So với đèo Hải Vân và đèo Cả thì đèo Bellevue không đẹp bằng.

Bốn giờ chiều, tàu tới ga Bellevue ở quận Đơn Dương.  Tới nơi đây, tôi bỗng sững sờ và ngẩn ngơ.  Tôi bước vô thế giới khác hẳn.  Tôi cảm thấy nhẹ nhàng khoan khoái .  Những phiền muộn lo âu biến mất trong tôi .  Nhìn lại đoạn đường đi qua là một màu xanh của rừng thông tới tận chân trời.  Mùi thơm của núi rừng, của thông xanh và khí hậu lành lạnh thật nhẹ nhàng dễ chịu.  Đèo Hải Vân đẹp và đèo Bellevue cũng đẹp.   Mỗi đèo có vẻ đẹp riêng.  Trước đây tôi chưa nhận ra cái đẹp của đèo Bellevue vì tình cảm tôi dành cho đèo Hải Vân quá lớn.   

Tôi tới ga Đà Lạt đã hơn năm giờ chiều.  Tôi vội vàng gọi taxi để tới Viện Đại Học Đà Lạt.  Tôi vô văn phòng để xin một chỗ ở trong Đại Học Xá.  Nhân viên văn phòng cho biết không còn chỗ ở trong Đại Học Xá.  Một nhân viên văn phòng bảo chúng tôi đến Lữ Quán Thanh Niên,  nơi ông tỉnh trưởng tỉnh Tuyên Đức kiêm thị trưởng thị xã Đà Lạt đang ở đó để giúp đỡ sinh viên chưa có chỗ ở.  Chúng tôi ra đến Lữ Quán Thanh Niên.  Trung Tá Trần Văn Phấn, tỉnh trưởng tỉnh Tuyên Đức kiêm thị trưởng thị xã Đà Lạt, đang nói chuyện với khoảng hơn ba mươi người gồm cả mười người chúng tôi mới đến.  Trung Tá Phấn hứa sẽ giúp đỡ chúng tôi có chỗ ở.  Ông còn hứa sẽ giúp đỡ chúng tôi trong thời gian bốn năm chúng tôi học tại Đà Lạt.  Trung tá Phấn gọi bà Quản Lý Lữ Quán Thanh Niên.  Ông chỉ thị cho bà Quản Lý sắp xếp chỗ ở cho chúng tôi.  Tối hôm đó chúng tôi được sắp xếp ngủ trên giường sắt ngay trong phòng đại sảnh của Lữ Quán.

Tối hôm sau, chúng tôi xếp ghế thành vòng tròn. Tôi đếm được tất cả ba mươi sáu người.  Chúng tôi tự giới thiệu.  Tôi biết tôi là người nhỏ nhất và là một trong năm người mới bước lên đại học lần đầu.  Số còn lại đều đã học ở đại học ít nhất là một năm.  Nhiều người đã học đại học hai ba năm và học nhiều phân khoa khác nhau.  Người lớn tuổi nhất trong bọn là anh Phan Chi Hoan hơn tôi tám tuổi.  Anh Hoan đã học qua các trường Dược, trường Khoa Học.  Ba mươi sáu người nói đủ giọng ba miền.  Ba mươi sáu người tới từ khắp nơi của bốn vùng chiến thuật.  Từ vùng địa đầu giới tuyến Quảng Trị đến quận Hà Tiên cực Nam của đất nước.  Sau phần tự giới thiệu, mỗi người kể một câu truyện.  Anh Hoàng Văn Lộc kể một câu truyện về chuyến đi tàu hỏa của anh từ Nha Trang vô Sài Gòn. Anh Lộc đi tàu không mua vé.  Vì đi tàu lậu vé nên anh phải tìm mọi cách trốn người soát vé.  Nửa tiếng mà tàu không đến được ga Sài Gòn nên nhiều người sốt ruột hỏi anh Lộc

-         Tàu đến Sài Gòn chưa ? Sao tầu chạy chậm quá vậy anh Lộc?

Anh Lộc hiểu ý nên trả lời  :

-         Bốn năm nữa tàu mới tới Sài Gòn.  Hôm nay mới là ngày đầu tiên.

Chuyến tàu của anh Lộc là chuyến tàu bốn năm.  Con tàu chở bốn năm kỷ niệm sống và học tại thành phố Đà Lạt thì làm sao tới ga được.

Hồ Hải, người Long Xuyên, kể chuyện ông ngoại anh ta, điền  chủ ở Long Xuyên,  cởi áo khoác mặc cho tá điền đang bị lạnh vì mưa.  Cụ thân sinh của Hải  là Hướng Đạo Sinh.  Cụ tham gia kháng chiến và bị ám sát chết khi tuổi mới ngoài ba mươi.

Kinh Kha sau khi giới thiệu họ tên, anh lấy cây đàn ghita và đánh khúc dạo đầu bài Đêm Đông của nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương.  Anh cất giọng ca một cách tự nhiên thoải mái, không một lời giáo đầu .  Mọi người im lặng nghe anh hát.  Bài hát hợp với tâm trạng của mọi người xa nhà trong đêm lành lạnh, nhất là tôi mới đi xa nhà lần đầu, nhưng  không ai cảm thấy buồn.  Ba mươi sáu người đang quây quần thành một khối như đã quen nhau rất lâu .   Kinh Kha vừa chấm dứt bài Đêm Đông, trong phòng vang tiếng vỗ tay, tiếng huýt gió, tiếng la bis bis bis .  Không nói một lời, Kinh Kha hát tiếp bài Et Pourtant của Charles Aznavour .  Cách cư xử đầy tự tin, thân tình, không màu mè của một người có máu văn nghệ .  Kinh Kha đối xử với mọi người như bạn bè thân nhau từ tuổi còn thơ của anh.  

Đêm đó chúng tôi thức đến tận hai giờ sáng mới đi ngủ.  Đêm nay, tôi thấy một sự ấm áp khác thường của tình đồng môn.  Sự khác thường có lẽ là vì tôi ít được đi xa, ít được tiếp xúc với những cái khác biệt, cái mới lạ, với những người sẽ là đồng môn, nhưng tuổi đời, kinh nghiệm sống và kiến thức của họ vượt trội hơn mình. 

Hôm sau, chúng tôi được đưa vô ở những phòng riêng, bốn người một phòng.  Chúng tôi ngủ trên giường hai tầng bằng sắt.  Không có bàn học, chỉ có giường ngủ. Bà quản lý dẫn chúng tôi xuống nhà ăn của Lữ Quán Thanh Niên.  Giá một bữa cơm thật rẻ,  tôi chưa thấy quán cơm nào giá rẻ hơn.  Ba đồng một phần cơm gồm món rau cải và món mặn.  Cơm ăn tự do.  Quán ăn đóng cửa chiều thứ bẩy và ngày chủ nhật.  Chiều thứ bẩy và ngày chủ nhật chúng tôi phải ăn cơm tại quán ăn tại bến xe thành phố với giá đắt gấp năm lần bữa cơm tại quán ăn Lữ Quán Thanh Niên.  Việc ăn ở coi như tạm ổn.

Buổi học đầu tiên của trường Chính Trị Kinh Tế và Quản Trị Xí Nghiệp Viện Đại học Đà Lạt là ngày thứ hai, hai mươi bẩy, tháng chín, năm 1964.  Đến nay tôi vẫn còn cảm giác bùi ngùi, nuối tiếc khi nhớ hai bài tập đọc:  Ngày Khai Trường của nhà văn Thanh Tịnh và Buổi Học Cuối Cùng của nhà văn Anatole France.  Ngày xưa, các bạn tôi thường chỉ thuộc lòng bài tập đọc Ngày Khai Trường là trích đoạn của đoản văn Tôi Đi Học của nhà văn Thanh Tịnh.  Tôi thuộc lòng cả đoản văn này, từ đoạn đầu “Hằng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường “ cho đến đoạn cuối của đoản văn “ Tôi vòng tay lên bàn chăm chỉ nhìn thầy viết và lẩm bẩm đọc :  Bài tập viết : Tôi đi học ! “  Nay mỗi khi nhắc đến bài Ngày Khai Trường, các bạn tôi thường chỉ nhớ một hai giòng :” Buổi sáng mai hôm ấy, một buổi mai đầy sương thu và gió lạnh.  Mẹ tôi âu yếm nắm tay tôi dẫn đi trên con đường làng dài và hẹp “  Tôi không thuộc toàn đoản văn như ngày xưa, nhưng tôi vẫn còn thuộc nhiều đoạn tôi thích.  Tôi thuộc đoản văn TÔI ĐI HỌC cũng có lý do.  Đầu năm đệ thất, tôi sang nhà Hoa.  Hai đứa tôi thi nhau đọc bài tập đọc NGÀY KHAI TRƯỜNG xem đứa nào đọc nhanh hơn và thuộc hơn.  Vì cố đọc nhanh nên Hoa và tôi thường đọc thiếu chữ.  Mạ Hoa sửa sai cho chúng tôi.  Tôi ngạc nhiên, dì Cúc đọc thuộc cả đoản văn TÔI ĐI HỌC.  Những ngày sau đó, tôi còn được nghe dì Cúc đọc thuộc lòng một vài đoản văn khác và nhiều bài thơ của nhà văn Thanh Tịnh.  Bài thơ tôi thích và thuộc cho đến nay là bài MÒN MỎI :

-         Em ơi nhẹ cuốn bức rèm tơ

Tìm thử chân mây khói tỏa mờ

Có bóng tình quân muôn dặm ruỗi

Ngựa hồng tuôn bụi cõi xa mơ

-         Xa nhìn trong cõi trời mây

Chị ơi, em thấy một cây liễu buồn

-         Bên rừng em hãy lặng nhìn theo

Có phải chăng em ngựa xuống đèo ?

Chị ngỡ như chàng lên tiếng gọi

Trên mình ngựa hí, lạc vang reo

-         Bên rừng ngọn gió rung cây

Chị ơi, con nhạn lạc bầy kêu sương

-         Tên chị ai gieo giữa gió chiều

Phải chăng em hỡi tiếng chàng kêu

Trên giòng sông lặng em nhìn thử

Có phải chăng người của chị yêu ?

-         Sóng chiều đùa chiếc thuyền nan

Chị ơi, con sáo gọi ngàn bên sông

Ôi kìa bên cõi trời Đông

Ngựa ai còn ruỗi dặm hồng xa xa

-         Này lặng em ơi, lặng lặng nhìn

Phải chăng mình ngựa sắc hồng in

Nhẹ nhàng em sẽ buông rèm xuống

Chị sợ bên sông bóng ngựa chìm

-         Ngựa hồng đã đến bên hiên

Chị ơi, trên ngựa chiếc yên … vắng người

Sau đó tôi được biết dì Cúc có bà con với nhà văn Thanh Tịnh.  Dì Cúc bà con như thế nào với nhà văn Thanh Tịnh, tôi không biết.  Tôi chỉ biết Hoa gọi nhà văn Thanh Tịnh : Ông Tịnh. 

Ngày xưa, tôi thường thắc mắc :  Có phải ông Thanh Tịnh tả lại ngày Khai Trường thửa nhỏ của chính bản thân ông ở Huế hay không ?  Tôi thắc mắc vì tháng chín ở Huế trời vẫn còn nóng thì làm chi có một buổi sáng đầy sương thu và gió lạnh.  Sau này tôi học ở Huế, tôi đi khắp vùng Vỹ Dạ, Tây Thượng, Dưỡng Mông, Chợ Dinh, Bãi Dâu cho tới Chợ Nọ Dương Nỗ, tôi không tìm ra trường nào tên là Mỹ Lý ở làng Hoà An. Sau đó tôi được biết Mỹ Lý chỉ là một trường tưởng tượng, không có thật.  Nhà văn Thanh Tịnh đã lấy tên cúng cơm của người con gái đầu đặt tên trường.

-         Đề tài bài tập:”Các trò viết lại đoạn thơ này bằng văn xuôi”.  Các trò viết lại được, diễn tả lại được đoạn thơ này bằng văn xuôi là các trò hiểu bài.  Nhớ không được viết dài quá một trang giấy.  Viết dài chưa hẳn là hay.  Các trò phải tìm chữ và gọt dũa câu văn cho gọn và dễ hiểu.

-         Thầy Khoáng về Nha Trang lấy vợ.  Thầy Khoáng không trở lại Đà Lạt.  Thầy dậy luôn chúng em, nghe thầy. 

Học trò đã biết anh Khoáng về Nha Trang lấy vợ và không trở lại Đà Lạt.  Tôi không trả lời.  Tôi vừa ra khỏi lớp, ông Hiệu Trưởng đi nhanh tới vỗ vai tôi:

-         Khá lắm.  Cậu dậy hấp dẫn và dễ hiểu.  Lên xe đi ăn phở với tôi.

Trên đường đi đến tiệm phở, ông Chữ nói:

-         Tôi đứng ngoài nghe cậu giảng.  Cậu giảng hấp dẫn đến nỗi tôi quên cả công việc của tôi.  Bây giờ tôi yên chí đã tìm được người thế anh Khoáng.

Vô tiệm phở Bằng, ông Chữ nói với bà chủ:

-         Hai tô như thường lệ. 

Cách gọi, cho biết ông Chữ chỉ ăn phở của tiệm Bằng.  Tiệm phở nào ở thành phố Đà Lạt cũng ngon.  Tôi đã ăn phở hầu hết các tiệm phở Đà Lạt.  Chỉ trừ tiệm phở gần ga Đà Lạt là tôi chưa ăn vì ở xa trung tâm thành phố.  Nhận được bưu phiếu của gia đình, mấy đứa bạn tôi đi lãnh bưu phiếu ở Bưu Điện thường rủ nhau đi cả bọn bốn năm đứa.  Lãnh tiền xong, chúng tôi đi qua đường Nhà Chung ngay trước Bưu Điện ăn một tô phở Bưu Điện rồi về đường Phan Đình Phùng tắm nước nóng tại tiệm đối diện với rạp xi nê Ngọc Hiệp.  Tôi thường ăn Phở Bằng .  Phở Bằng là tiệm phở lâu đời nhất tại Đà Lạt và nấu đúng theo cách nấu phở Hà Nội.  Có lẽ vì vậy ông thiếu tướng Kỳ thường đến ăn tại phở Bằng mỗi lần ông ta lên Đà Lạt.  Nước dùng của phở Bằng rất trong.  Đến ăn phở vào buổi tối nước dùng vẫn trong như nước suối mặc dù nồi nước dùng lúc ấy gần cạn.  Phở Bằng lại có đĩa rau trông thấy cũng ngon.  Rau xà lách xoăn ăn dòn, hơi đăng đắng, ngọt mát.  Đĩa rau của phở Bằng chỉ có rau ngò tây, rau quế, rau xà lách xoăn và không giá sống hay giá trụng.  Chúng tôi ăn phở  Đắc Tín để được cô con gái bà chủ phục vụ.  Tôi không biết tên cô nên gọi cô ta là cô bé Đắc Tín.  Cô bé Đắc Tín còn có một cô chị và một cô em, nhưng cô là người chúng tôi thường thấy nhất.  Cô bé Đắc Tín là cô gái nhỏ nhắn, da trắng như tuyết, môi đỏ như son. Tường là khách hàng trung thành của tiệm phở Đắc Tín.  Đi theo Tường lãnh bưu phiếu ở Bưu Điện, chúng tôi không bao giờ được Tường cho ăn phở Bưu Điện.  Đến chủ nhật, Tường mời tụi tôi ăn phở Đắc Tín.  Lý do cô bé Đắc Tín học trường Couvant des Oiseaux nên chỉ có ngày chủ nhật để cô ta giúp gia đình tại tiệm phở.

Phở Bằng, phở Đắc Tín ở trên đường Hàm Nghi.  Phở Tùng cũng ở đường Hàm Nghi ngay bến xe chở khách trong tỉnh Tuyên Đức.  Phở Tùng mới mở ngay ở bến xe Đà Lạt đi Trại Hầm, Trại Mát, Tùng Nghĩa và các vùng lân cận quanh thị xã.  Thỉnh thoảng di dậy học khuya về tôi ghé ăn phở Tùng vì phở Tùng đóng cửa muộn hơn phở Bằng và Đắc Tín.

Tôi thích ăn phở Ngọc Lan ở bến xe đi các tỉnh Sài Gòn, Nha Trang. Tô phở Ngọc Lan lớn hơn tô phở của các tiệm khác, miếng thịt nạm dầy mền và thơm, gầu vàng óng cắn và nhai thấy dòn dòn và ngon ngọt, vè trắng phau và dòn, đặc biệt là hành củ ngâm dấm khách nào cũng thích.  Ăn phở Ngọc Lan tôi lại được ưu tiên.  Vô tiệm là có phở ăn ngay.  Sở dĩ tôi có ưu tiên này vì cậu con trai ông chủ tiệm, Hưng,  là học trò lớp đệ tứ B của tôi.  Thấy tôi , Hưng nói nhỏ gì với bố, lát sau Hưng bưng phở cho tôi và nói:

-         Phở của thầy.

Sau đó, Hưng mới bưng phở cho mấy đứa bạn đi cùng tôi.  So sánh tô phở của tôi với tô phở của mấy đứa bạn thì tô phở của tôi hấp dẫn hơn hẳn. Tô hoa văn đẹp hơn, nhiều thịt hơn, tô phở to hơn.   Tôi không biết tô phở của tôi gọi là tô phở gì.  Bạn bè tôi, đứa thì gọi phở tái nạm gầu, đứa thì gọi tái nạm gân, đứa thì gọi tô tái nạm gầu gân gối sách sụn.  Còn tô phở của tôi thì gồm đủ thứ.  Tôi hỏi Hưng:

-         Thầy gọi tái nạm gầu, tô này có phải là tái nạm gầu không?

Hưng trả lời :

-         Bố em làm tô Đặc Biệt.

Bạn tôi nói rằng tôi chưa đi làm việc mà đã có máu ăn hối lộ. Tôi cho Hưng điểm nới để được tiếp đãi hậu hĩnh hơn.  Một lần tôi nói với Hưng:

-         Thấy tôi vô ăn phở, trò nói chi với ba trò

-         Em nói với bố em :’’Bố, thầy con”

-         Tôi chỉ là khách như mọi người khác.  Trò làm như vậy trò không sợ người khác phiền lòng sao?

-         Bố em với em chỉ làm bổn phận.

-         Nói cho tôi rõ bố trò và trò làm bổn phận gì vậy?

-         Bổn phận với thầy

-         Lần sau trò đừng làm như rứa.  Bạn bè tôi nói tôi ăn hối lộ.  Tôi cho trò điểm nới

-         Bạn thầy nói đùa.  Cả lớp thương thầy chứ phải mình em đâu.  Cả lớp biết thầy tận tâm và công bằng.

-         Nhưng trò đừng làm như rứa.  Không công bằng.

-         Người Việt Nam, ai cũng làm như bố em và em.  Không thầy đố mày làm nên mà thầy.

Ăn phở Ngọc Lan hai ba lần, sau đó tôi không đến ăn phở Ngọc Lan nữa vì sợ bị mang tiếng lợi dụng học trò.

Ngồi ăn phở với ông Chữ.  Ông Chữ vui mà tôi cũng vui. Ông Chữ nói:

-         Cậu giảng rất hấp dẫn.  Trong việc dạy Việt Văn, cậu có hai điểm hay.  Thứ nhất gợi ra câu hỏi để học trò có ý kiến tranh luận.  Thứ hai là cậu ra bài tập viết lại bài thơ bằng văn xuôi.  Viết lại bài thơ bằng văn xuôi, học sinh viết theo ngôn ngữ hiện nay, không phải ngôn ngữ của của thời tác giả.

-         Cám ơn lời khen của ông. Tôi học được lối dạy Việt Văn của thầy Hồng, thầy dạy Việt Văn lớp đệ tứ trường Phan Châu Trinh.  Dạy Việt Văn rất khó.  Người thầy phải làm sao cho học trò cảm xúc được như tác giả đã cảm xúc khi viết ra tác phẩm.  Học trò và tác giả ở thời đại khác nhau, cuộc đời khác nhau, trình độ khác nhau, ngôn ngữ diễn đạt cũng khác nhau, cái khó là ở những chỗ đó.   Cái khó nữa là làm sao cho học trò không đứng trên quan điểm thời đại ngày nay để phê bình giá trị của tác phẩm được ra đời trong thời đại trước. Thầy Hồng có một điểm rất hay là để cho học trò tự do phát biểu những ý kiến, những suy nghĩ của mình về tác phẩm kể cả những ý kiến trái lại hẳn với ý kiến thường thấy trên các sách giáo khoa.  Không ít những bài giáo khoa hay những bài viết của nhiều nhà giáo, nhà văn đã gán ghép cho tác giả những điều mà tác giả không nghĩ đến lúc hoàn thành tác phẩm. Tuy vậy thầy Hồng vẫn thường khuyên chúng tôi khi đi thi thì nên viết theo những quyển sách hướng dẫn làm bài bình luận văn chương hay nghị luận của các nhà giáo nổi danh như Nguyễn sĩ Tế, Nguyễn duy Diễn. Thầy nói không nên viết những ý kiến riêng của mình khác hẳn với lập luận và cách nhìn trên sách giáo khoa.  Những bài viết đó dành để viết trên báo chí, tạp chí văn nghệ.      

-         Tôi trả cho cậu một trăm đồng một giờ dạy Việt Văn.  Năm chục cho một giờ dạy toán.

Tôi ngẩn ngơ không biết mình nghe có đúng khộng ?  Tôi nói:

-         Tôi cám ơn sự rộng rãi của ông.

Tôi phải làm việc thật vất vả trong những tháng đầu.  Học bài cho việc học của mình, học bài cho việc đi dạy.  Tôi cảm thấy hạnh phúc, hạnh phúc thật lớn.  Hạnh phúc vì tôi đã tự lập.  Lương tháng của tôi nhiều hơn lương của ba tôi.  Hạnh phúc thứ hai là tôi nhớ ba mạ tôi và tôi biết ba mạ tôi bằng lòng về tôi.  Hạnh phúc thứ ba là tôi nhớ Hoa.  Tôi biết rằng tôi có khả năng đem cho nàng đời sống không túng thiếu.  Hạnh phúc thứ tư tôi đang học tại một đại học đầm ấm tình bạn, tại một thành phố xinh đẹp hiền hòa.

Đầu năm dương lịch, một sự kiện khiến chúng tôi phấn khởi, nhưng người vui mừng nhất phải là thầy Trần Long.  Trường đổi tên thành Trường Chính Trị Kinh Doanh thay cho tên dài lòng thòng Trường Chính Trị Kinh Tế và Quản Trị Xí Nghiệp.  Viện nâng chức của thầy Trần Long từ Giám Đốc Học Vụ lên thành Khoa Trưởng.  Sự kiện này có nghĩa là trường tôi được nâng cấp ngang hàng với các trường Đại Học Khoa Học, trường Đại Học Văn Khoa.  Cùng thời gian này, thầy Trần Long nhận được giấy biệt phái chuyển từ trường Võ Bị Đà Lạt về Viện Đại Học Đà Lạt.  Từ nay chúng tôi sẽ không được thấy thầy Trần Long mặc quân phục trên bục giảng.

Mùa xuân về.  Hoa đào nở.  Lần đầu tiên trong đời tôi thấy Hoa Anh Đào.  Trước đây tôi chỉ biết hoa Đào qua sách vở hay phim ảnh.  Hà Nội có làng Nhật Tân chuyên trồng Đào để bán trong dịp tết.  Nước Nhật là xứ sở của hoa Anh Đào. Truyện Kiều có những câu thơ về hoa Đào. 

Trước sau nào thấy bóng người

Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông

Tôi cũng đã đọc giai thoại và bài thơ nổi tiếng của thi sĩ Thôi Hộ nói về màu hoa đào và má hồng của mỹ nhân.  Nhớ câu truyện tình đẹp và thần tiên của Thôi Hộ khiến tôi háo hức muốn được ngắm và được nói chuyện với hoa đào.  Câu truyện kể rằng :  Thôi Hộ thư sinh đời Đường văn hay chữ tốt nhưng lại lận đận trên con đường khoa cử .  Một ngày xuân, Thôi Hộ dạo chơi vùng ngoại ô kinh thành.  Khát nước, chàng ghé vô một nhà có vườn anh đào đang nở hoa để xin nước uống.  Một giai nhân đem nước cho chàng.  Thôi hộ ngơ ngẩn vì sắc đẹp của cô gái.  Mùa xuân năm sau, chàng trở lại chốn cũ để tìm người năm trước.  Cửa đóng then cài, gọi nhiều lần nhưng không ai mở cửa, Thôi Hộ làm bài thơ và cài bài thơ trên cánh cửa bên trái.  Bài thơ như sau:

Khứ niên kim nhật thử môn trung

Nhân diện đào hoa tương ánh hồng

Nhân diện bất tri hà xứ khứ

Đào hoa y cựu tiếu đông phong

Cụ  Trần Trọng Kim dịch:

Hôm nay năm ngoái, cửa sài,

Hoa đào ánh với mặt người đỏ tươi

Mặt người chẳng biết đâu rồi

Hoa đào còn đó còn cười gió đông

Người con gái đọc thơ Thôi Hộ.  Nàng ngã bệnh và qua đời.  Ngay ngày người con gái qua đời, Thôi Hộ chợt đến.  Nghe tiếng khóc trong nhà, chàng gọi cửa.  Một ông già mở cửa và hỏi chàng có phải là Thôi Hộ không ?  Ông lão kể rằng sau khi con gái ông đọc bài thơ của chàng, nàng buồn rầu, ngã bệnh, không ăn uống và chết.  Thôi Hộ ôm thây nàng mà khóc.  Người con gái bỗng hồi tỉnh.  Ông lão gả con gái cho Thôi Hộ.

Hoa Đào qua sách vở, qua phim ảnh thật đẹp.  Hoa đào ngoài thiên nhiên đẹp nhiều lần hơn hoa Đào trong phim ảnh, trong sách vở.  Tôi đứng nhìn hoa Đào lòng thấy ngẩn ngơ.  Cả một cây toàn là hoa mà tôi vẫn thấy một dáng mong manh thanh thoát.  Một cây toàn là hoa mà tôi vẫn thấy hài hòa hiền hậu.  Tôi đứng nhìn Hoa Đào.  Mặc dầu cả hai im lặng, nhưng thật ra chúng tôi đã nói với nhau rất nhiều.  Tôi hỏi hoa Đào:

-         Có màu hồng nào đẹp bằng mầu hồng hoa đào

-         Có , màu hồng đôi má mỗi khi thẹn thùng của Hoa con dì Cúc

-         Hoa Đào biết Hoa con dì Cúc

-         Em là Hoa con dì Cúc

-         Có ai hỏi Hoa Đào giống câu hỏi của anh đã hỏi hoa đào không ?

-         Có, ông nhạc sĩ Hoàng Nguyên.

-         Em trả lời ông Hoàng Nguyên như thế nào ?

-         Màu hoa đào đẹp như môi hồng người anh yêu

-         Hoa đào biết người yêu của nhạc sĩ Hoàng Nguyên ?

-         Em là người yêu của nhạc sĩ Hoàng Nguyên

-         Răng hoa đào nhiều người yêu rứa ?