Cuốn sách Trang tử Nam Hoa Kinh của Nguyễn Hiến Lê chỉ có phần dịch nghĩa, còn phần nguyên văn chữ Hán và Hán Việt do Hoa Sơn bổ sung . Các bậc nho học nếu thấy có gì sai sót về nguyên tác hoặc Hán Việt thì xin vui lòng chỉ bảo cho.
Xin đa tạ

Hoa Sơn

TIÊU DAO DU [1]

CHƯƠNG MỘT

THẢNH THƠI TỰ TẠI

【逍遙遊第一】　　

北 冥有魚，其名為鯤。鯤之大，不知其幾千里也。化而為鳥，其名為鵬。鵬之背，不知其幾千里也；怒而飛，其翼若垂天之雲。是鳥也，海運則將徙於南冥。南冥者， 天池也。齊諧者，志怪者也。諧之言曰：「鵬之徙於南冥也，水擊三千里，摶扶搖而上者九萬里，去以六月息者也。」野馬也，塵埃也，生物之以息相吹也。天之蒼 蒼，其正色邪？其遠而無所至極邪？其視下也，亦若是則已矣。且夫水之積也不厚，則其負大舟也無力。覆杯水於坳堂之上，則芥為之舟；置杯焉則膠，水淺而舟大 也。風之積也不厚，則其負大翼也無力。故九萬里，則風斯在下矣，而後乃今掊風；背負青天而莫之夭閼者，而後乃今將圖南。蜩與學鳩笑之曰：「我決起而飛，槍 榆枋而止，時則不至而控於地而已矣，奚以這九萬里而南為？」適莽蒼者，三餐而反，腹猶果然；適百里者，宿舂糧；適千里者，三月聚糧。之二蟲又何知！小知不 及大知，小年不及大年。奚以知其然也？朝菌不知晦朔，蟪蛄不知春秋，此小年也。楚之南有冥靈者，以五百歲為春，五百歲為秋；上古有大椿者，以八千歲為春， 八千歲為秋。此大年也。而彭祖乃今以久特聞，眾人匹之，不亦悲乎！湯之問棘也是已。窮髮之北有冥海者，天池也。有魚焉，其廣數千里，未有知其脩者，其名為 鯤。有鳥焉，其名為鵬，背若泰山，翼若垂天之雲，摶扶搖羊角而上者九萬里，絕雲氣，負青天，然後圖南，且適南冥也。斥鴳笑之曰：「彼且奚適也？我騰躍而 上，不過數仞而下，翱翔蓬蒿之間，此亦飛之至也，而彼且奚適也？」此小大之辯也。故夫知效一官，行比一鄉，德合一君，而徵一國者，其自視也亦若此矣。而宋 榮子猶然笑之。且舉世而譽之而不加勸，舉世而非之而不加沮，定乎內外之分，辯乎榮辱之竟，斯已矣。彼其於世，未數數然也。雖然，猶有未樹也。夫列子御風而 行，泠然善也，旬有五日而反。彼於致福者，未數數然也。此雖免乎行，猶有所待者也。若夫乘天地之正，而御六氣之辯，以遊無窮者，彼且惡乎待哉！故曰：至人 無己，神人無功，聖人無名。

PHIÊN ÂM

Bắc minh hữu ngư ,kì danh vi côn . Côn chi đại , bất tri kì kỉ thiên lí dã . Hoá nhi vi điểu ,kì danh vi Bằng . Bằng chi bối , bất tri kì kỉ thiên lí dã . Nộ nhi phi , kì dực nhược thuỳ thiên chi vân . Thị điểu dã , hải vận tắc tướng tỉ ư Nam minh . Nam minh giả , thiên trì dã .
《Tề Hài 》giả ,chí quái giả dã . Hài chi ngôn viết ：「Bằng chi tỉ ư nam minh dã ,thuỷ kích tam thiên lí ,đoàn phù dao nhi thượng giả cửu vạn lí ,khứ dĩ lục nguyệt tức giả dã .」Dã mã dã ,trần ai dã ,sinh vật chi dĩ tức tương xuy dã . Thiên chi thương thương ,kì chính sắc da ?kì viễn nhi vô sở chí cực da ? Kì thị hạ dã ,diệc nhược thị tắc dĩ hĩ .
Thả phu thuỷ chi tích dã bất hậu ,tắc kì phụ đại chu dã vô lực . Phúc bôi thuỷ ư ao đường chi thượng ,tắc giới vi chi chu ；trí bôi yên tắc giao ,thuỷ thiển nhi chu đại dã . Phong chi tích dã bất hậu ,tắc kì phụ đại dực dã vô lực . Cố cửu vạn lí tắc phong tư tại hạ hĩ ,nhi hậu nãi kim bồi phong ,bối phụ thanh thiên nhi mạc chi yêu át (ứ) giả ,nhi hậu nãi kim tương đồ Nam .
Điêu dữ học cưu tiếu chi viết ：「ngã quyết khởi nhi phi ,thương du phương nhi chỉ ,thời tắc bất chí nhi khống ư địa nhi dĩ hĩ , hề dĩ chi cửu vạn lí nhi nam vi ?」thích mãng thương giả ,tam xan nhi phản ,phúc do quả nhiên ；thích bách lí giả ,túc thung lương ；thích thiên lí giả ,tam nguyệt tụ lương .chi nhị trùng hựu hà tri ！
Tiểu tri bất cập đại trí ,tiểu niên bất cập đại niên . Hề dĩ tri kì nhiên dã ? Triêu khuẩn bất tri hối sóc ,huệ cô bất tri xuân thu ,thử tiểu niên dã . Sở chi nam hữu minh linh giả ,dĩ ngũ bách tuế vi xuân ,ngũ bách tuế vi thu ；Thượng cổ hữu đại xuân giả ,dĩ bát thiên tuế vi xuân ,dĩ bát thiên tuế vi thu （：thử đại niên dã ）. Nhi Bành Tổ nãi kim dĩ cửu đặc văn ,chúng nhân thất chi ,bất diệc bi hồ ！
Thang chi vấn cấc dã thị dĩ . Cùng phát chi bắc hữu minh hải giả ,thiên trì dã . Hữu ngư yên ,kì quảng sổ thiên lí ,vị hữu tri kì tu giả ,kì danh vi côn . Hữu điểu yên ,kì danh vi bằng ,bối nhược Thái sơn ,dực nhược thuỳ thiên chi vân , đoàn phù dao dương giác nhi thượng giả cửu vạn lí ,tuyệt vân khí ,phụ thanh thiên ,nhiên hậu đồ Nam ,thả thích Nam minh dã . Xích yến tiếu chi viết ：「bỉ thả hề thích dã ? ngã đằng dược nhi thượng ,bất quá sổ nhận nhi hạ , ngao tường bồng hao chi gian ,thử diệc phi chi chí dã .nhi bỉ thả hề thích dã ?」」thử tiểu đại chi biện dã .
Cố phu tri hiệu nhất quan ,hành tỉ nhất hương ,đức hợp nhất quân ,nhi chưng nhất quốc giả ,kì tự thị dã diệc nhược thử hĩ . Nhi Tống Vinh tử do du nhiên tiếu chi . Thả cử thế nhi dự chi nhi bất gia khuyến ,cử thế nhi phi chi nhi bất gia thư ,định hồ nội ngoại chi phận ,biện hồ vinh nhục chi cảnh ,tư dĩ hĩ . Bỉ kì ư thế ,vị sổ sổ nhiên dã . Tuy nhiên ,do hữu vị thụ dã . Phu Liệt tử ngự phong nhi hành ,linh nhiên thiện dã ,tuần hữu ngũ nhật nhi hậu phản ；bỉ ư trí phúc giả ,vị sổ sổ nhiên dã . Thử tuy miễn hồ hành ,do hữu sở đãi giả dã . Nhược phu (phù) thừa thiên địa chi chánh ,nhi ngự lục khí chi biện ,dĩ du vô cùng giả ,bỉ thả ố hồ đãi tai ！Cố viết ：chí nhân vô kỉ ,thần nhân vô công ,thánh nhân vô danh .

DỊCH NGHĨA

Biển Bắc có con cá gọi là cá côn, mình dài không biết mấy ngàn dặm. Nó biến thành con chim gọi là chim bằng, lưng rộng khỏang biết mấy ngàn dặm, khi tung cánh bay thì cánh nó như đám mây trên trời. Biển (Bắc) động thì nó dời về biển Nam, biển Nam là Ao trời.
Tề Hài là sách ghi những chuyện quái dị. Sách đó bảo khi con chim bằng dời xuống biển Nam, nó đập nước tung tóe lên ba ngàn dặm rồi nương gió lốc cuốn lên cao chin vạn dặm. Nó xuống biển Nam vào tháng 6, lúc gió nổi lên.
(Ở dưới nó là) Hơi nước bốc lên – coi tựa như những con ngựa hoang – và bụi cát, cùng hơi thở các sinh vật. (Mà ở trên nó) màu thanh thiên kia phải là bản sắc của trời không hay là vì trời xa thăm thẳm mà ta nhìn thấy như vậy? Vì từ trên cao nhìn xuống thì cũng thấy một màu đó.
Nước không sâu thì không chở được thuyền lớn. Đổ một chén làm thuyền được; nếu thả cái chén đó xuống thì chén chạm đất, không dày thì không đỡ được những cánh chim lớn. Cho nên con chim bằng phải bay lên cao chin vạn dặm để có lớp không khí dày đỡ nó ở dưới, rồi lưng nó mới đội trời xanh, không hề bị cản trở, mà bay xuống biển Nam được.
Con ve sầu và con chim cưu cười con chim bằng rằng: “Chúng ta bay vù lên cây du, cây phượng, có lúc bay không tới mà rớt xuống đất. Hà tất phải bay cao chin vạn dặm để xuống phương Nam?”
Người nào muốn tới một chỗ gần ở ngoài thành thì chỉ cần mang theo lương thực cho đủ ba bữa, mà khi về bụng hãy còn no để nghỉ đêm; muốn đi một ngàn dặm thì phải chuẩn bị lương thực cho ba tháng. Hai con vật nhỏ kia (tức con ve sầu và con chim cưu) biết đâu lẽ đó.
Trí lực nhỏ không thể so sánh với trí lực lớn; cuộc đời ngắn không thể so sánh được với cuộc đời dài. Làm sao biết được điều ấy? Như cây nấm chỉ sống một buổi sáng thì không biết được trọn một ngày, con huệ cô (một loại ve sầu, sinh mùa xuân thì mùa hè chết, sinh mùa hè thì mùa thu chết), không biết được trọn một năm; đó là những loài cuộc đời ngắn ngủi. Ở miền Nam nước Sở, có một con rùa thiêng, mùa xuân của nó dài năm trăm năm; mùa thu dài năm trăm năm; đời thượng cổ có một cây “xuân” lớn, mà mùa xuân dài tới tám ngàn năm, mùa thu dài cũng tám ngàn năm, đó là những loài cuộc đời lâu dài. Ông Bành Tổ (chỉ sống bảy trăm năm) mà ngày nay hễ nói tới thọ, ai cũng cho ông bậc nhất, chẳng đáng buồn ư?
Trong cuộc đàm thoại giữa ông Thang và ông Cách cũng có một đoạn như vầy: Ở phương Bắc hoang dã có một cái biển gọi là “Ao trời”, trong biển có một con cá chiều ngang rộng mấy ngàn dặm, không biết chiều dài là bao nhiêu, gọi là cá côn; có một con chim gọi là chim bằng, lưng lớn như núi Thái Sơn, cánh như đám mây rủ ở trên trời, nó nương ngọn gió lốc, xoắn như sừng cừu, bay lên cao chin vạn dăm, vượt lên khỏi các đám mây, lưng đội trời xanh mà bay về biển Nam.
Một con chim cút ở trong cái đầm nhỏ cười nó: “Con đó bay đi đâu vậy? Tôi lên cao độ vài nhẫn rồi xuống, bay liệng trong đám cỏ bồng cỏ cảo, cho bay như vậy là đủ rồi. Con đó bay đi đâu vậy kìa?”.
Lớn với nhỏ khác nhau như vậy đó.
Có người tài trí đủ để làm một chức quan, có người hạnh làm gương được cho một làng, có người đức đáng làm vu mà được cả nước phục, nhưng dù thuộc hạng nào thì cũng đều tự đắc như con chim cút kia vậy.
Ông Vinh tử nước Tống cười họ. Dù cả nước khen ông, ông cũng không mừng, cả nước chê ông, ông cũng không buồn, vì ông biết phân biệt nội và ngoại, vinh và nhục. Người như ông thật hiếm ở đời, nhưng ông chỉ biết tự thủ (tự giữ mình) thôi, chứ chưa tự thích nghi với vật mà thành bậc đại.
Ông Liệt tử cưỡi gió mà bay, thật nhẹ nhàng, khoan khoái, mưới lăm ngày rồi về. Có phúc lớn như ông thật hiếm ở đời, tuy khỏi phải đi, nhưng ông vẫn còn tùy thuộc một cái gì (tức đợi cho gió nổi lên).
Đến như hạng người làm chủ được cái chính đạo của trời đất, chế ngự được lục khí để ngao du trong vũ trụ vô biên, thì còn tùy thuộc cái gì nữa đâu? Cho nên người ta bảo “Bậc chí nhân (có đức tuyệt cao) thì quên mình, bậc thần nhân thì không lập công. Bậc thánh nhân thì không lưu danh”.

Nguyễn Hiến Lê dịch

PHỤ LỤC

Trong phim “Hiệp khách hòa thượng” cũng có một đoạn đối thoại tương tự như trong Tiêu Dao Du. Lổ Đạt cùng đường bí lối, không biết đi đâu và sẻ làm gì, tình cờ trên đường đi gặp Trí Chân Đại Sư. Sau đó Lỗ Đạt được Trí Chân cảm hóa; dùng lời lẽ và tư tưởng của Trang để giáo hóa Lổ Đạt. Về sau Lỗ Đạt “ngộ” và được thu làm đệ tử phật môn lấy danh hiệu là Lỗ Trí Thâm.
Lỗ Trí Thâm là một trong 108 anh hùng Lương Sơn Bạc trong truyện Thủy Hử.

Chỉnh sửa lại bởi Hoa Hạ - 29/Mar/2009 lúc 2:19am

TIÊU DAO DU [2]

CHƯƠNG MỘT

THẢNH THƠI TỰ TẠI

【逍遙遊第一】　　

堯 讓天下於許由，曰：「日月出矣而爝火不息，其於光也，不亦難乎！時雨降矣而猶浸灌，其於澤也，不亦勞乎！夫子立而天下治，而我猶尸之，吾自視缺然。請致天 下。」許由曰：「子治天下，天下既已治也。而我猶代子，吾將為名乎？名者，實之賓也，吾將為賓乎？鷦鷯巢於深林，不過一枝；偃鼠飲河，不過滿腹。歸休乎 君，予無所用天下為！庖人雖不治庖，尸祝不越樽俎而代之矣。」

PHIÊN ÂM

Nghiêu nhượng thiên hạ ư Hứa Do ,viết ：「Nhật nguyệt xuất hĩ ,nhi tước hoả bất tức ,kì ư quang dã ,bất diệc nan hồ ！thời vũ giáng hĩ ,nhi do tẩm quán ,kì ư trạch dã ,bất diệc lao hồ ！phu tử lập nhi thiên hạ trị ,nhi ngã do (du) thi chi ,ngô tự thị khuyết nhiên ,thỉnh trí thiên hạ .」
Hứa Do viết ：「Tử trị thiên hạ ,thiên hạ kí dĩ trị dã ,nhi ngã do (du) đại tử ,ngô tương vi danh hồ ? Danh giả ,thật chi tân dã ,ngô tương vi tân hồ ? Tiêu liêu sào ư thâm lâm ,bất quá nhất chi ；yển thử ẩm hà ,bất quá mãn phúc . Quy hưu hồ quân ！Dư vô sở dụng thiên hạ vi . Bào nhân tuy bất trị bào ,thi chúc bất việt tôn trở nhi đại chi hĩ .」

DỊCH NGHĨA

Vua Nghiêu muốn nhường ngôi cho Hứa Do (1), bảo:
- Mặt trời, mặt trăng đã xuất hiện, đuốc làm sao còn sáng được nữa mà không tắt đi? Mưa đã đổ mà còn tưới ruộng làm gì cho phí sức? Phu tử (2) mà lên ngôi thì nước sẽ trị; tôi còn giữ hư vị này (như người đại diện cho người chết trong tang lễ), tự lấy làm xấu hổ. tôi xin giao thiên hạ cho phu tử.
Hứa Do đáp:
- Nhà vua trị nước, mà nước được bình trị. Bây giờ tôi lên thay, thế là cầu danh ư? Danh là khách của cái thực (3), tôi đóng cái vai khách sao? Con chim tiêu lieu (một loài chim nhỏ) , làm tổ trong rừng, chiếm bất quá một cành cây; con “yển thử” (4) uống nước sông, bất quá đầy bụng thì thôi. Xin nhà vua cứ giữ ngôi. Tôi có biết dùng thiên hạ làm gì đâu. Nếu người bếp mà không biết nấu ngướng thì người đại diện cho người chết (5) và người chủ tế cũng không bỏ chức vụ của mình mà thay người bếp được.

Nguyễn Hiến Lê dịch

CHÚ THÍCH

(1) Hứa Do: là một ẩn sĩ thời cổ, tự là Vũ Trọng, tương truyền vua Nghiêu nhường ngôi cho ông, ông không nhận, trốn vào núi ở.
(2) Vua Nghiêu trọng Hứa Do như bậc thầy mình nên gọi là “phu tử”
(3) Nghĩa là danh chỉ là “hư”
(4) Yến có nghĩa là tiềm phục, nép. Có sách bảo yển thử là một con vật hình giống con bò; Liou Kia Hway dịch là con tapir (con mạch).
(5) Nguyên văn là “thi”, người đại diện người chết trong tang lễ để con cái khi tế thấy như cha mẹ còn ngồi đó; do đó mà sau trỏ cái thây.

-Nguồn : Hoa Sơn

Chỉnh sửa lại bởi Hoa Hạ - 29/Mar/2009 lúc 2:46am

TIÊU DAO DU [4]

CHƯƠNG MỘT

THẢNH THƠI TỰ TẠI

【逍遙遊第一】　　

惠 子謂莊子曰：「魏王貽我大瓠之種，我樹之成而實五石。以盛水漿，其堅不能自舉也。剖之以為瓢，則瓠落無所容。非不呺然大也，吾為其無用而掊之。」莊子曰： 「夫子固拙於用大矣。宋人有善為不龜手之藥者，世世以洴澼絖為事。客聞之，請買其方百金。聚族而謀曰：『我世世為洴澼絖，不過數金；今一朝而鬻技百金，請 與之。』客得之，以說吳王。越有難，吳王使之將。冬，與越人水戰，大敗越人，裂地而封之。能不龜手，一也；或以封，或不免於洴澼絖，則所用之異也。今子有 五石之瓠，何不慮以為大樽而浮乎江湖，而憂其瓠落無所容？則夫子猶有蓬之心也夫！」。

PHIÊN ÂM

Huệ tử vị trang tử viết ：「Ngụy vương di ngã dĩ đại hồ chi chủng ,ngã thụ chi thành nhi thật ngũ thạch . Dĩ thạnh thuỷ tương ,kì kiên bất năng tự cử dã . Phẫu chi dĩ vi biều ,tắc hồ lạc vô sở dung . Phi bất hiêu nhiên đại dã ,ngô vi kì vô dụng nhi bẫu chi .」
Trang tử viết ：「phu tử cố chuyết ư dụng đại hĩ ,Tống nhân hữu thiện vi bất quy thủ chi dược giả ,thế thế dĩ bình phích khoáng vi sự . Khách văn chi ,thỉnh mãi kì phương bách kim . Tụ tộc nhi mưu viết ：『ngã thế thế vi bình phích khoáng ,bất quá sổ kim ；kim nhất triêu nhi chúc kĩ bách kim ,thỉnh dữ chi .』Khách đắc chi ,dĩ thuyết Ngô vương . Việt hữu nạn ,Ngô vương sử chi tướng ,đông, dữ Việt nhân thuỷ chiến ,đại bại Việt nhân ,liệt địa nhi phong chi . Năng bất quy thủ ,nhất dã ；hoặc dĩ phong ,hoặc bất miễn ư bình phích khoáng ,tắc sở dụng chi dị dã . Kim tử hữu ngũ thạch chi hồ ,hà bất lự dĩ vi đại tôn nhi phù hồ giang hồ ,nhi ưu kì hồ lạc vô sở dung. Kim tử hữu ngũ thạch chi hồ, hà bất lự dĩ vi đại tôn nhi phù hồ lạc vô sở dung? tắc phu tử do hữu bồng chi tâm dã phu ！」

DỊCH NGHĨA

Huệ tử bảo Trang tử:
- Vua Ngụy cho tôi một hột giống bầu lớn, tôi đem trồng được những trái chứa được năm thạch (1). Dùng cả một trái để chứa nước thì nó không đủ cứng để chịu được, khiêng đi sẽ bể; nếu xẻ nó thành nhiều phần thì lại nông quá, không chứa được bao nhiêu. Thành thử tuy nó lớn mà vô dụng, cho nên tôi đã đập bỏ.
Trang tử bảo:
- Vậy là ông vụng sử dụng những vật lớn rồi. Một người nước Tống chế được một thứ thuốc bôi ngón tay cho khỏi nứt nẻ. Gia đình người đó đời đời làm công việc đập lụa. Một người lạ hay tin, lại trả một trăm đồng tiền vàng để mua phương thuốc. Người đó họp cả họ lại, bảo: “Chúng ta đời đời đập lụa, chỉ kiếm được vài đồng tiền vàng. Bây giờ chỉ trong một buổi có thể thu được một trăm đồng. Nên bán cho họ đi”. Người lạ kia được phương thuốc rồi, lại thuyết vua Ngô. Lúc đó nước Việt đang gây chiến với Ngô, vua Ngô bèn phong người đó làm tướng. Mùa đông, hai bên thủy chiến với nhau, Việt đại bại (2) phải cắt đứt cho Ngô, vua Ngô đem đất đó phong cho ông ta.
Cùng dùng một thứ thuốc mà người thì được phong đất, kẻ vẫn phải đập lụa, chỉ vì cách dùng khác nhau. Nay ông có trái bầu chứa được năm thạch, sao không nghĩ cách dùng nó làm một trái nổi để qua sông, hở? Phàn nàn rằng xẻ ra thì nó nông quá, không chứa gì được, chính là vì lòng của ông không thông đạt (3) đấy

Nguyễn Hiến Lê dịch

CHÚ THÍCH

(1) Một thạch bằng một trăm thưng, khoảng mười đấu.
(2) Vì thủy quân Việt không có thuốc đó, tay nứt nẻ cả, không chiến đấu được.
(3) Nguyên văn hữu bồng chi tâm. Liou Kia Hway dịch là esprit léger, nhẹ dạ, không biết suy tính.

Nam Hoa kinh

 Nam Hoa kinh (南華經) hay còn gọi Trang tử (莊子), Nam Hoa chân kinh (南華真經) là cuốn sách triết học nổi tiếng thường được cho là của thời Trang ChâuChiến Quốcviết. Cuốn sách ngoài giá trị triết lý còn có giá trị nghệ thuật rất cao, được Kim Thánh Thán liệt vào hạng nhất tronglục tài Tử thư của Trung Quốc.

I / Nguồn Gốc :

Theo truyền thuyết, Nam Hoa kinh được Trang Châu viết khi ông vào ở ẩn tại núi Nam Hoa thuộc nước Tống thời xưa. Nhưng theo các nhà nghiên cứu, ngoại trừ Nội thiên, phần lớn sách Nam Hoa (tạp thiên, ngoại thiên) không phải do Trang tử viết mà là của hậu thế thêm vào. Sách được viết vào lúc nào, không ai nói chắc vì chính Trang tử cũng không ai chắc là sinh mất vào năm nào.

 II/ Nội dung

1/ Nội Thiên
2/ Ngoại Thiên
3/ Tạp Thiên

Nội thiên

Đây là chương tối quan trọng trong toàn bộ tác phẩm, diễn đạt tư tưởng thái thậm vô vi của Trang Châu qua lời văn rất hàm súc, uyển chuyển ý tứ thoáng đạt và trí tưởng tượng hùng hậu. Nội thiên được nhiều người tin là của Trang tử viết nhất, gồm 7 thiên có tựa đề:

• Tiêu dao du: Nghĩa là đi chơi, phần này văn chương rất bay bổng. Mượn hình ảnh con chim Bằng, con cá Côn để ví cái sự tự tại mà người ta nên hướng tới. Theo Vương Tiên Khiêm: "tiêu dao tự tại là siêu thoát ra ngoài thế vật, theo lý thiên nhiên". Theo Quách Tương, thì tiêu dao theo quan niệm của Trang là "Vật tuy lớn nhỏ khác nhau (...) nhưng mỗi loài cứ theo thiên tính của mình, làm theo khả năng của mình". Học giả  Nguyễn Hiến Lê viết sách bình chú cho đoạn này, ghi ra ba điều kiện của sự tiêu dao tự tại:

- Phải thuận thiên tính - Không tùy thuộc một cái gì (phải được hoàn toàn tự do) - Vô vi - Hòa đồng với vạn vật.

Tuy nhiều nhà kiến giải bằng nhiều cách khác nhau, thậm chí phản bác, song đa số đều cho rằng đoạn này có văn chương đẹp nhất. Đoạn văn sau đây rất nổi tiếng trong Tiêu dao du, được viết với trí tưởng tượng hùng hậu không một văn gia cùng thời nào sánh kịp:

Biển bắc có con cá tên là Côn, lớn không biết mấy ngàn dặm. Nó biến thành con chim tên là Bằng, lưng của con chim Bằng lớn cũng không biết mấy ngàn dặm. Khi con chim Bằng ấy vỗ cánh bay lên cao, hai cánh nó lớn như đám mây che cả bầu trời. Loài chim ấy, khi biển động, sóng lớn gầm gào, nó liền chuyển về biển nam. Chỗ biển nam ấy là một cái ao vĩ đại do thiên nhiên tạo thành.

Một con ve và một con chim nhỏ cười chim Bằng rằng: "Ta cố sức bay lên cây du, có lúc bay không tới nơi đã rơi xuống cũng chẳng sao, việc gì cần phải bay cao chín vạn dặm đến biển Nam làm gì?.

Người đi đến cánh đồng ngoài chân thành, chỉ cần chuẩn bị ba bữa cơm là đủ quay về, bụng vẫn còn no, còn nếu muốn đi xa nơi trăm dặm thì cần chuẩn bị lương thực một ngày, nếu muốn đi xa ngàn dặm, cần chuẩn bị lương thực ba thăng. Hai con vật nhỏ bé ấy mà biết cái gì?

• Tề vật luận: Nghĩa là luận về sự bình đẳng của vạn vật. Thiên gồm nhiều bài luận triết có giá trị, được nhiều người cho là quan trọng và là thiên huyền diệu nhất trong nội thiên. Theo Trang tử, muốn đạt tới sự Tiêu dao du thì phải xem vạn vật bình đẳng, xem rộng ra sẽ thấy sống chết như nhau, giàu nghèo không khác, xấu đẹp cũng vậy... Từ đó sẽ thấy tham sống, tham giàu, tham đẹp... là sai, vì mỗi hoàn cảnh, mỗi vật có một giá trị riêng của nó, tất cả đều nằm trong Đạo. Trang tử còn nói lên sự vô ích của tranh luận trong đoạn văn thứ 12: hai người tranh luận, đều tự cho mình là phải, vậy tranh luận làm gì ? Mời người thứ ba đến lại càng làm cho sự việc thêm khó giải quyết nữa, vì người thứ ba cũng sử dụng quan điểm riêng của mình để phân phải trái. Càng tranh biện càng làm cho chân lý mờ tối, vì thành kiến: "Đạo bị thành kiến nhỏ nhen che lấp, lời nói bị sự hoa mỹ phù phiếm che lấp". Ông đưa ra 1 thuyết nói về sự tương đối của vạn vật, vạn vật đồng nhất, chỉ tại thành kiến mà trông như khác; 1 vật vô dụng ở chỗ này nhưng hữu dụng ở chỗ khác, nơi này thấy xấu nhưng nơi kia thấy đẹp.

Trong phần Tề vật luận có bài cuối cùng thường được người sau gọi là Mộng Hồ Điêp ( *) hay Trang Chu mộng hồ điệp là một đoạn văn nổi tiếng kim cổ. Câu "Không biết Châu chiêm bao là bướm hay bướm chiêm bao là Châu" (不知周之夢為胡蝶與?) rất thú vị, với lẽ "Bướm chiêm bao là Châu" thì cả cuộc đời phức tạp chỉ nằm trong một giấc mơ của con bướm mà thôi. Nguyên văn:

昔者莊周夢為胡蝶，栩栩然胡蝶也。【自喻適志與！】不知周也。俄然覺，則蘧蘧然周也。不知周之夢為胡蝶與？胡蝶之夢為周與？【周與胡蝶則必有分矣。】此之謂物化。

Thu Giang Nguyễn Duy Cần dịch:

Xưa Trang Châu chiêm bao thấy mình là bướm vui phận làm bướm, tự thấy thích chí, không còn biết có Châu nữa. Chợt tỉnh giấc, thì lại thấy mình là Châu. Không biết Châu chiêm bao là bướm, hay bướm chiêm bao là Châu? Châu và bướm ắt phải có tánh phận khác nhau. Đó gọi là Vật hóa.

Tích này được nhắc đến rất nhiều trong văn chương về sau, như trong bài Cầm Sắt của Lý thương Ẩn đời Đường có câu:

Trang Chu hiểu mộng mê hồ điệp

Nghĩa là Trang Chu một sớm nọ mơ thấy mình là bướm.

• Dưỡng sinh chủ:
• Nhân gian thế:
• Đức sung phù:
• Đại tôn sư:
• Ứng đế vương:

Nguồn : Bách khoa toàn thư

(còn tiếp )

Chúthích (*):

Mộng hồ điệp (夢胡蝶) hay Trang Chu mộng hồ điệp (莊周夢胡蝶) là tên người ta đặt cho một đoạn văn trong sách  Trang Từ của Trung Quốc. Đoạn văn này rất nổi tiếng, nó đã trở thành một điển tích thường dùng trong văn chương xưa ở  Trung Quốc và  Việt Nam

Nguyên văn:

昔者莊周夢為胡蝶，栩栩然胡蝶也。【自喻適志與！】不知周也。俄然覺，則蘧蘧然周也。不知周之夢為胡蝶與？胡蝶之夢為周與？【周與胡蝶則必有分矣。】此之謂物化。

Hán Việt:

Tích giả Trang Chu mộng vi hồ điệp, hủ hủ nhiên hồ điệp dã. [Tự dụ thích chí dư!] bất tri Chu dã. Nga nhiên giác, tắc cừ cừ nhiên Chu dã. Bất tri Chu chi mộng vi hồ điệp dư? hồ điệp chi mộng vi Chu dư? [Chu dữ hồ điệp tắc tất hữu phân hĩ.] Thử chi vị vật hóa.

Bản dịch của Nguyễn Hiến Lê:

Có lần Trang Chu nằm mộng thấy mình hóa bướm vui vẻ bay lượn, mà không biết mình là Chu nữa, rồi bỗng tỉnh dậy, ngạc nhiên thấy mình là Chu. Không biết phải mình là Chu nằm mộng thấy hóa bướm hay là bướm mộng thấy hóa Chu. Trang Chu với bướm tất có chỗ khác nhau. Cái đó gọi là "vật hoá".

Chỉnh sửa lại bởi Hoa Hạ - 27/Apr/2009 lúc 10:25am