Cát Tường/Người Việt

Hằng năm, cứ thấy những trái cây tròn như trái tắc (quất, hạnh) màu vàng cam hực hỡ mời chào khách qua Bắc Cần Thơ là người ta biết đang mùa viêm nhiệt

Trái cây đó là thanh trà, còn gọi xoài hoang dại (Wild Mango), tên khoa học Bouea Oppositifolia (Roxb.) Meissn., tên cũ Mangifera Oppositifolia Roxb., cùng họ Anacardiaceae với cây xoài. Vì nó giống trái xoài thu nhỏ, có hột to, nên dân địa phương gọi là xoài mút hay xoài hột. Lãnh địa thanh trà hình như chỉ ở khu vực Ðông Thành (Bình Minh, Vĩnh Long). Vì, cứ đến xã Ðông Thành, nhiều nhất là ấp Ðông Hưng 2, trong mùa nắng là người ta thấy thấp thoáng trong màu xanh những tàng lá rậm rạp ẩn hiện những trái thanh trà vàng cam một cách thích mắt.

Bà Nguyễn Thị Tuyết Hà (55 tuổi, Ðông Hưng 2) cho biết nhà bà trồng 20 gốc thanh trà, năm ngoái, trúng, được 600kg, giá 8,000 đồng/kg, bỏ túi 4,800,000 đồng. Năm nay, bán đợt rồi 12,000 đồng/kg, được 7-8 triệu đồng. Có lúc “khủng” (hút hàng), lái tới tận vườn mua tới giá 15,000-16,000 đồng/kg. Trái xanh họ cũng mua, giá thấp hơn, 10,000 đồng/kg. Bà lẩm bẩm: “Hổng biết họ mua mần gì?”

Bà Em bên cây thanh trà trong vườn nhà. (Hình: Cát Tường/Người Việt)

Bà Trần Thị Em (55 tuổi, Ðông Hưng 2) trồng 60 cây thành trà, đầu mùa này bán được 20 triệu đồng. Bà bán được số tiền lớn như vậy nhờ thanh trà lão (trồng 35 năm nay), nên cho trái sai. Mấy ngày qua, mỗi ngày bẻ 500kg trái thanh trà, bán bằng giá nhà bà Tuyết Hà, 12,000 đồng/kg. Nhưng thu hoạch hấp dẫn nhất là thanh trà ngọt, giá bán tại gốc từ 25,000-26,000đồng/kg. Nhà bà Em có 3 cây thanh trà ngọt, 1 cây có trái. Bà mua thanh trà ngọt (lá dài hơn thanh trà chua) từ năm 1975 với giá 50,000 đồng/cây. Sau nầy mới chiết được 2 nhánh sống.

Lựa thanh trà, cột thành chùm trước khi treo bán bờ Cái Vồn Bắc Cần Thơ.
(Hình: Cát Tường/Người Việt)

Hỏi thanh trà gốc mua ở đâu, bà Tuyết Hà và bà Em đều bảo rằng mua ở nhà Sáu Vẹn. “Ðầu mùa tới giờ, Sáu Vẹn bán cả trăm triệu đồng tiền thanh trà”, bà Em tiết lộ. Sáu Vẹn còn là “vựa” cung cấp thanh trà cho lái đến mua, đó là khẳng định của bất cứ nhà vườn nào ở Ðông Hưng 2 này.

Ông Huỳnh Văn Vẹn (Sáu Vẹn, 76 tuổi) đúng là “đại gia” thanh trà của Ðông Hưng 2. Trước sân và sau vườn nhà ông, những gốc thanh trà xòe tán mát rượi đến nỗi trên nền đất chẳng có cây cỏ nào mọc nổi. Trong bóng mát xanh um, ông đưa chúng tôi thăm vườn nhà được bố trí hệ thống ống tưới qua máy bơm, dù vườn được chia cắt từng khoảnh bằng những con mương với những chiếc cầu bê tông đơn giản bắc ngang. Ông Vẹn cho biết nhà ông trồng 100 cây thanh trà sen bưởi năm roi trên 12 công đất. Mấy ngày qua, vườn nhà ông hái được 400kg thanh trà, có bữa “trúng”, còn lên tới 500kg. Ðó là tính xen kẽ giữa cây mới và cây cũ, vì cây càng lão trái càng sai. Vườn quá rộng nên việc thu hoạch thanh trà ông phải mướn nhân công. Cô Nguyễn Thị Ngọc Lan (37 tuổi) cho biết hái thanh trà bằng lồng tre, tốt nhất là vợt lưới vì không làm hư trái. Lồng và lưới do chủ cung cấp. Giá nhân công từ 60,000-80,000 đồng/ngày, chủ bao ăn sáng và ăn trưa. Nếu làm nhiều hoặc ít hơn 8 tiếng/ngày thì tính tiền theo giờ. Năm rồi chỉ việc hái thanh trà mướn mà cô có được 2 triệu đồng.

Ông Sáu Vẹn và ông Sáu Xinh. (Hình: Cát Tường/Người Việt)

Khi hỏi nguồn gốc thanh trà, ông Sáu Vẹn cười cho biết: Khoảng năm 1950, cha ông (Huỳnh Văn Sung) học chữ Nho với ông Cả ở Rạch Vồn (Cái Vồn, Bình Minh) rồi trở nên thân thiết. Thấy nhà ông Cả có cây thanh trà “ngộ” quá, cha ông xin và được ông Cả cho 7 cây ương (4 cây chua, 3 cây ngọt) về trồng trước sân nhà lấy bóng mát và những mùa trái đẹp làm “kiểng”. Bảy cây “tổ” ấy gốc cả ôm, năng suất đến 1.5 tấn/mùa. Ông Huỳnh Văn Xinh (Sáu Xinh, 74 tuổi), cười vui: “Hồi đó thanh trà ra trái đẹp nhưng hổng ai biết ăn. Con nít tụi tui bẻ chơi nhà chòi rồi liệng bỏ”. Ông Sáu Vẹn tiếp: “Một bữa, khoảng năm 1977, dân mua bưởi năm roi thấy trái lạ và đẹp, nếm thử, thích, hỏi mua vài chục ký đem lên Sài Gòn. Nhắm chừng bán đại, 1.5-2 đồng/kg”. Từ đó, ông Sáu Vẹn, ông Sáu Xinh mới nhân thanh trà ra trồng trên diện tích lớn. Ðể nhân giống, trước kia hai ông ương hột, về sau mới chiết nhánh vì cây mau phát triển. Thanh trà chiết trồng khoảng 2 năm, cao chừng 2m, cho trái chiếng. Bốn năm ngày tưới thanh trà 1 lần, nhưng 3 ngày tưới 1 lần là tốt nhất. Ðặc biệt tưới phân lạnh (uréa) trái lớn, còn phân Kali thì trái chua ít ngọt nhiều. Thanh trà kháng thể mạnh nhưng vẫn xịt ngừa sâu. Chăm sóc thanh trà đúng kỹ thuật sẽ cho năng suất cao. Thanh trà cho trái 3 đợt: Tháng 9 Âm lịch, lá già trổ bông, xuống nhụy, 2 tháng rưỡi là thu hoạch. Ðợt đầu thường bắt đầu từ rằm Tháng Giêng Âm lịch. Sau đó, thanh trà cho thu hoạch liên tiếp 2 đợt nữa. Muốn thanh trà ra trễ vụ để bán giá cao, khi “khủng”, ông Sáu Vẹn bật mí: “Nó giống chôm chôm, cứ cầm nước và xịt đọt là có trái theo ý muốn. Nhưng không giống chôm chôm và một số cây trái khác, thanh trà không thể siết nước để cho ra trái nghịch mùa”. Vì vậy, thanh trà chỉ có duy nhất một mùa trong năm: mùa viêm nhiệt. “Thanh trà là cây siêu lợi nhuận”, ông Sáu Vẹn quả quyết, rồi tiếp: “Phân ít, chăm sóc ít, thu hoạch cao”. Tuy nhiên “coi dễ mà khó”, ông Sáu Xinh nhấn mạnh, đó là khi cây ra bông chuẩn bị “xòe” gặp sương, nhất là sương muối thì hư, hoặc gặp cơn mưa buổi tối, sáng lại lâm râm, nhụy rụng hết. Ðược cái, vài hôm sau bông trổ lại, nhưng năng suất không cao.

Ly nước thanh trà giải nhiệt mùa nắng nóng. (Hình: Cát Tường/Người Việt)

Thanh trà nhà ông Sáu Xinh (và hầu như cả vùng này) có nguồn gốc từ người anh chú bác là ông Sáu Vẹn. Hiện nay vườn nhà ông rộng 4-5 công, năm 2009 thu hoạch 7 tấn thanh trà. Ðầu mùa năm nay, thất vì ra bông gặp sương muối, chỉ được 2 tấn, hy vọng 2 đợt trái sau. Ông Sáu Xinh cho biết, trên địa bàn ấp Ðông Hưng 2 có khoảng 40ha vườn, trong đó thanh trà chiếm tới 20ha. Năm rồi, cả ấp trúng, thanh trà trĩu cành muốn gãy nhánh, thu hoạch khoảng 40 tấn.

Nổi tiếng là vựa nhưng thật ra nhà ông Sáu Vẹn chỉ là nơi tiếp nhận thanh trà của bà con xung quanh đem tới nhờ bán giùm. Vì nhà ông thu hoạch sản lượng lớn, lái không phải mua lắt nhắt nhiều nơi, việc vận chuyển thuận lợi, do đó ông bán tới 15,000 đồng/kg chua. Còn thanh trà ngọt từ 25,000-26,000 đồng/kg. Mỗi mùa, ông thu hoạch thanh trà ngọt từ 100-150kg. Thanh trà ngọt có giá cao như vậy vì hiếm, trồng từ hột ương khó sống, sống được mất 10 năm mới cho trái. Bây giờ chiết nhánh 2 năm, cao chừng 2m, có trái, nhưng cũng khó có nhánh chiết sống. Trước kia, lái chở thanh trà bằng tắc ráng, mấy năm nay đường sá tráng xi măng nên họ vận chuyển thanh trà đóng thùng bằng xe gắn máy ra quốc lộ 54 rồi cho lên xe tải chở đi Sài Gòn, các tỉnh miền Ðông... Người ta mua thanh trà về, vò mềm vỏ rồi chấm muối ớt, nhưng phần lớn gọt bỏ vỏ dằm đường, chút muối cùng nước đá là có thứ nước giải khát ngon lành.

Ngoài bán trái, nhà vườn còn bán nhánh chiết. Ông Sáu Xinh tâm sự: “Ðầu tiên tụi tui chiết nhánh bằng cách bó rễ rau mác, rễ ra nhóc nhưng yếu xìu, trồng sống hổng được mấy cây”. Ông Sáu Vẹn tiếp: “Rút kinh nghiệm, học hỏi thêm, tụi tui bầu xơ dừa, bó nylon đen nên đạt hiệu quả cao”. Nhánh chiết thanh trà chua bán 10,000 đồng/nhánh. Riêng nhánh ngọt bán tới 20,000 đồng. Có nhà vườn năm rồi bán vài trăm nhánh thanh trà chua. Dân Củ Chi (Sài Gòn), một số tỉnh miền Ðông và Tây Nguyên, nhiều nhất là Daklak, vô mua nhánh đem về trồng. Ông Sáu Vẹn nở nụ cười thích thú: “Năm rồi ngoài Daklak điện vô cho hay thanh trà trồng được 5-6 năm có trái chiếng, tốt lắm”. Rồi ông sung sướng kể: “Hổng biết sao mà ở tận Lào Cai biết số điện thoại nhà tui, điện đòi mua hột, biểu gởi bưu điện ra ngoải cho họ. Tui hổng biết gởi gắm và tiền bạc thâu ra sao nên hổng dám bán”.

Thanh trà bán tại bờ Cái Vồn Bắc Cần Thơ. (Hình: Cát Tường/Người Việt)

Ðể có thêm “đồng ra đồng vào” khi hết mùa thanh trà, nhà bà Em trồng xen dâu xanh, nhà ông Sáu Vẹn trồng măng cụt. Các nhà vườn khác thì trồng thêm xoài, bưởi năm roi... Mùa thanh trà chấm dứt khoảng cuối tháng 3 Âm lịch, khi mưa sa. Nhưng, cũng có những ngày nắng, lúc đó người ta lại nhớ đến vị chua đã khát của trái thanh trà mà không thể nào có được. Cô Phạm Thị Hiệp (32 tuổi) bán thanh trà tại Bắc Cần Thơ, bờ Cái Vồn, cho biết đã làm mứt từ những trái thanh trà hư dập để dành ăn dần. Thanh trà cô mua tại nhà ông Sáu Xinh. Sau khi lựa lọc, cột chùm bán 25,000 đồng/kg trái chua và 40,000 đồng/kg trái ngọt, phần trái hư dập cô gọt bỏ vỏ, bỏ hột, cứ 1kg cơm thì sên 1kg đường rồi cho vô keo. Cách làm của cô khiến ta nghĩ đến cách “giữ” vị chua thanh trà khi hết mùa bằng cách chế biến nó thành mứt, như mứt tắc, mứt chanh. Thứ “confiture” tiện lợi và hữu ích này, nếu được sản xuất công nghiệp, sẽ là mặt hàng bán chạy trong lúc thời tiết nóng bất thường, chẳng phải trong nước mà còn xuất cảng.

“Cây mọc hoang trong rừng luôn xanh, ở Phú Quốc, Châu Ðốc, Vĩnh Long... có nơi cũng trồng để lấy quả (...)

Quả thanh trà có vị chua, ngọt, tính mát, có tác dụng bổ, giải khát, giải nhiệt, sinh tân dịch, ăn nhiều nhuận tràng. Quả còn xanh gọt bỏ vỏ, bỏ hột, nấu canh chua ăn cho mát trong mùa nắng nóng. Lá thanh trà cũng tương tự lá xoài, chứa nhiều hoạt chất có tính kháng sinh (mangiferin, quercetin, acid galic...) dùng nấu cao (1kg lá khô bằm nhỏ thêm 2 lít nước, sắc còn nửa lít rồi cô thành 100ml cao sền sệt) để thoa trị phỏng, rôm sẩy, hăm lở”.

Dược sĩ Phan Ðức Bình

(Tạp chí Thuốc & Sức Khỏe số 331 (1-5-2007