Một thư sinh ở thành thị về nông thôn thưởng xuân. Chàng ta là người hay chữ, mê Kiều và rất thuộc Kiều, thường vẫn tự phụ về vốn liếng Truyện Kiều của mình.

Nhân đi qua một bãi cỏ rộng, thấy mấy cô thôn nữ đang vừa chăn bò vừa cười đùa rất hồn nhiên, vui vẻ, chàng ta liền sấn đến định tán chuyện làm quen.

Một cô trong bọn bỗng buột miệng ngâm:

Trông chừng thấy một văn nhân...

Rồi cô bỏ lửng. Chàng thư sinh thấy cô ta khen thế thì hãnh diện lắm, vội sửa lại bộ cánh và có ý ngong ngóng muốn nghe nốt câu sau. Chợt một cô khác cất giọng ngâm tiếp:

... Mày râu nhẵn nhụi áo quần bảnh bao

Tưởng các cô coi mình là Kim Trọng, té ra họ chỉ đánh giá mình như Mã Giám Sinh, chàng thư sinh vừa thẹn vừa bực. Nhưng rồi nhận thấy các cô động đến thơ Kiều là cái món sở trường của mình thì anh ta có ý coi thường các cô lắm, bèn lên mặt hợm hĩnh hỏi:

- Truyện Kiều các cô thuộc được bao lăm mà cũng dám khoe?

Bị xem khinh, một cô nhanh nhảu nói mát:

- Vâng, chúng em quê mùa đâu có thuộc Kiều bằng anh được. Còn anh thuộc Kiều nhiều thì mời anh hãy đọc một câu Kiều để bảo con bò kia đứng lại cho chúng em biết tài với!

Chàng thư sinh nghe nói thế thì bỗng chột dạ tự nhủ: "Chết chửa, mình thuộc Kiều nhưng có biết dùng Kiều để điều khiển bò bao giờ đâủ". Nhưng rồi anh ta cũng đánh liều đọc:

Tần ngần đứng suốt giờ lâu,
Dạo quanh chợt thấy mái sau có nhà,

Anh ta lợi dụng chữ đứng trong câu thơ và đọc rõ to chữ ấy. Song con bò vẫn chẳng nghe lời anh. Các cô đều cười ầm ỹ. Tưởng bò chưa nghe rõ, anh ta lại đọc lần nữa và để tỏ ra mình làu Kiều, anh ta đọc một câu khác:

Trong vòng tên đạn bời bời,
Thấy Từ còn đứng giữa trời trơ trơ.

Anh ta lại thét to chữ đứng trong câu thơ này. Nhưng con bò vẫn như không nghe thấy gì cả. Thì ra chàng thư sinh đâu có quen tiếng nói của đồng ruộng, sau phải nhờ các cô bảo cho biết, bấy giờ chàng ta mới đọc chữa rằng:

Họ Chung có kẻ lại già,
Cũng trong nha dịch lại là từ tâm,

Anh đọc to và kéo dài lại, quả nhiên con bò đứng lại ngay. Kế đó có một cô lại thách:

- Bây giờ anh hãy đọc một câu cho con bò đi rẽ sang phải xem nào?

Chàng thư sinh làm bộ thông thạo chẳng cần nghĩ ngợi, đọc luôn:

Nàng rằng phận gái chữ tòng
Chàng đi thiếp cũng một lòng xin đi

Anh đọc thật to và nhấn mạnh cả hai tiếng đi, con bò nghe thấy bước đi ngay, song nó lại đủng đỉnh đi thẳng chứ không rẽ sang phải. Anh chạy theo đọc lại lần nữa nó chẳng nghe cho. Chợt anh nhớ ra một câu khác, chắc mẩm lần này thế nào cũng có kết quả. Anh dõng dạc ngâm:

...
Rẽ cho để thiếp bán mình chuộc cha

Anh nhấn mạnh và kéo dài tiếng rẽ. Nhưng khốn thay! Con bò vẫn cứ đi thẳng. Các cô thấy vậy đều ôm bụng cười như nắc nẻ. Chàng thư sinh ngượng quá, đỏ mặt tía tai, đành xin chịu thua. Bấy giờ một cô trong bọn mới đọc chữa cho rằng:

Một vùng cỏ mọc xanh rì,
Nước ngâm trong vắt thấy gì nữa đâu

Cô nhấn mạnh tiếng vắt, quả nhiên con bò ngoan ngoãn rẽ sang phải ngay.

Thế là chàng thư sinh hết lên mặt hợm hĩnh về cái vốn Kiều của mình, vội vã nói mấy câu đánh trống lảng rồi chuồn thẳng...

Từ Diễn Hồng sinh năm 1866, mất năm 1922, người làng Hà Hồi, huyện Thường Tín, Hà Đông (nay là Hà Tây), trong một gia đình nhà nho nghèo. Ông tính nết ngang tàng, hay châm biếm hài hước, từ lúc còn đi học đã nổi tiếng hay nôm.

Năm 1906, ông đỗ tú tài, người ta thường gọi là tú Đồng (hoặc là tú Từ). Ông không ra làm việc với chính quyền thực dân, ở nhà dạy học và bốc thuốc.

Khoảng năm 1908, Đốc học Hà Nội có mở cuộc thi dịch thơ Đường theo một chủ trương cải cách văn hóa nào đó. Bài đưa ra dịch là bài "Thu hứng" của Đỗ Phủ.

Văn dạo Tràng An tự dịch kỳ,
Bách niên thế sự bất thăng bi
Vương hầu đệ trạch gia tân chủ.
Văn vũ y quan dị tích thì,
Trực Bắc quan san kim cổ chấn,
Chinh Tây xa mã vũ thư trì
Ngư long tịch mịch thu giang lãnh.
Cố quốc bình cư hữu sở ti (tư).

Từ Diễn Đồng cũng gửi bài dịch dự thi, nhưng ông không cố ý tranh hơn thua mà chỉ nhân bài Thu hứng này để nói lên ý nghĩ của mình đối với thời cuộc. Ông đã dịch rằng:

Nghe nói trong kinh lắm chuyện đùa.
Nước đời sao lắm nỗi cay chua.
Những con nhà khá đi đâu cả.
Một bộ đồ tuồng rặt mới mua.
Tiếng trống lừng vang tin Bắc dược (1)
Mảnh tờ sao chẳng báo Tây thua.
Rồng nằm bể cạn heo may lắm.
Nước cũ ai là chả nhớ vua (2)

Bài dịch của ông thực ra chỉ là một bài phỏng dịch nhằm mục đích trào phúng, cho nên nó không sát nguyên văn.

Tuy nhiên bài dịch của ông đã được nhiều người chú ý và khen hay, ngay cả một số người trong ban chấm thi, do đó các quan đành phải tặng thưởng. Nhưng rồi ông cũng vẫn bị bắt giữ mấy ngày để chịu phạt về cái tội "láo xược". Lúc ông được tha, các bạn đùa rằng: "Anh không phải là đầu xứ mà hàng xứ", nghĩa là phải ở nhà pha. Tên gọi đùa này lưu truyền mãi cho đến khi ông mất.


---------------------
(1) ý nhắc đến tin nghĩa quân Đề Thám thắng trận ở Yên Thế, Bắc Giang mà chính quyền thực dân muốn bưng bít.
(2) Nhắc đến vua Hàm Nghi. Lúc ấy, ở Bắc kỳ còn nhiều người quý mến, thường nhắc đến vua Hàm Nghi luôn.