TẢN MẠN XÓM ĐẠO LONG CHÁNH GÒ CÔNG

***

Ao Trường đua.

Cầu Long Chánh Gò Công 

Ở Gò Công, nghe Xóm Đạo hay ở chợ chánh mà nghe “bên Đạo” là biết ở đâu rồi - vì từ chợ Gò Công qua cầu Long Chánh là tới Xóm Đạo; Long Chánh và Xóm Đạo đi cặp nhau. Không hiếm trung niên đến thăm Gò Công khi nghe “Xóm Đạo Long Chánh” lại bùi ngùi liên tưởng về Tha La Xóm Đạo. Thật ra, cũng có người nhận được sự gắn kết gập ghềnh nầy; kể cả người Gò Công sống nhiều và nghe nhiều cũng hiểu là mình  chưa  rành Xóm Đạo, nơi gần về khoảng cách mà lại xa về cái khoảng không im ắng xôn xao, sinh sôi khôn lường, cứ như người khách qua khu quen mà lạ, chỉ thấy phớt qua, phiến diện. Tiếc là ít ai mong hiểu thêm, nắm đủ những gì trầm lắng của những địa danh “chung chung” nhưng “đặc thù” của những miền thương chưa cũ.

***

PHẦN I: NHỚ CHUYỆN

Khởi đầu hành trình về Xóm Đạo Gò Công, thử đắm hồn theo bài nhạc phổ thơ “Tha La Xóm Đạo” của Vũ Anh Khanh mà nhạc sĩ Dzũng Chinh tài hoa dệt thành điệu buồn và giọng ca Hoàng Oanh tê tái. Thiệt ra, nhắc tới Tha La Xóm Đạo để về Long Chánh Xóm Đạo là một liên kết dạo đầu của người đang lắm nỗi niềm.

Lâu nay nhiều người biết danh tính Tha La xóm đạo qua bài thơ của Vũ Anh Khanh từ thời kháng chiến chống thực dân Pháp. Nhiều người thuộc nhiều dòng thơ của bài thơ khá dài ấy, nhưng không biết đích thị xóm đạo Tha La ở đâu. Từ lâu đời, Tha La là một “xóm” đặc biệt, “xóm đạo”, thuộc ấp An Hội, xã An Hòa, huyện Trảng Bàng, tỉnh Tây Ninh. Họ đạo Tha La thuộc họ đạo Phú Cường, đặt ở huyện Phú Cường, tỉnh Bình Dương...từ Thị Trấn Trảng Bàng..đi sâu vào 3km là đên nghĩa Địa Tha la...(theo internet). Tha La xóm Đạo điêu tàn thời chống Pháp, khách đến thăm thường bịn rịn nghe”Tha La Xóm Đạo” thì thầm:

Khi hết giặc, khách hãy về thăm nhé!
Hãy về thăm xóm đạo
Có trái ngọt cây lành
Tha La dâng ngàn hoa gạo
Và suối mát rừng xanh
Xem đám Chiên hiền thương áo trắng
Nghe trời đổi gió nhớ quanh quanh...

Đó!. Phải nhờ sâu cảm như thế để bắt đầu cho Long Chánh Xóm Đạo gần mà xa . Xin nói mau vì nhiều người vẫn nhớ Xóm Đạo hình thành từ cái ngày 26 tháng 10 năm 1945 khi Tây trở lại Gò Công.

Trước đó bảy tháng, một ngày tháng 3 Nhựt phải rời Gò Công để lại cho làng Long Chánh một kho chứa lúa dài mà chúng định thu lúa về đây và kho lúa đó góp phần cấu thành cái trung tâm Xóm Đạo từ mùa Thu năm Ất Dậu 1945 đó.

Nhớ buồn.

Hồi Tây trở lại, các miền quê của Gò Công ngập lửa thiêu rụi, bao làng mạc điêu tàn, dân các làng Tân Bình Điền, Bình Ân và các làng xa khác bỏ nhà tìm nơi lánh nạn. Họ bắt đầu đến một miền hoang lác, tuy cơ cấu đầy đủ của một làng xưa, làng Long Chánh.

Nơi đây  thưa thớt dân bản thôn, cận kề chợ Gò phồn thịnh mà vẫn giữ dáng một làng nông thôn yên ắng…

***

PHẦN II: XÓM ĐẠO LONG CHÁNH

Thánh Thất Cao Đài Gò Công

Nếu Tha La Xóm Đạo Tây Ninh tan tác vì giặc tràn về thì Long Chánh Xóm Đạo Gò Công hình thành cũng từ lúc giặc tràn vào thôn xóm, dân trốn chạy - chạy về nơi gần giặc mà an toàn. Thời Nhựt Bổn 1940 – 1945, đạo Cao Đài phát triển về Gò Công và phía trước khu đất có cái kho lúa của Nhựt, một số tín đồ đầu tiên của Đại Đạo Tam Kỳ Phổ Độ, hệ phái Toà Thánh Tây Ninh xây cất một thánh thất giáp mặt lộ, ngó chéo thấy nhà việc làng Long Chánh thời Pháp thuộc. Tín đồ Cao Đài từ các miền bất ổn bỏ nhà đem gia đình về sống tá túc ở các căn kho lúa bỏ không. Kho lúa xưa do Nhựt Bổn cất lên với mưu đồ chứa lúa của 40 làng Gò Công vốn sống về nông nghiệp nhưng chưa chứa hột lúa nào là phải ra đi để lại kho làm căn cứ cho lực lượng giáo phái địa phương. Năm 1954, kho lúa (của Cao Đài) thành trường học dạy các lớp sơ cấp chương trình Việt. Dân Đạo từng ở tạm trong kho lúa chuyển ra cất nhà chung quanh kho lúa. Rồi từ đó, trên đất trống mọc đầy năng lác lùm bụi ở khu Đạo và chung quanh lần lần xuất hiện những  nhà tạm bợ, rồi nhà vững chắc.

Có lẽ vài điều giờ ít ai nhớ hoặc biết là cho đến năm 1954, các giáo phái phe Quốc gia cũng được được võ trang và dân gọi có vần là “Cao, Thiên, Hoà, Bình”.

Ở Gò Công có hai giáo phái đều có lực lượng võ trang là Cao Đài và Công Giáo. Lực lượng Cao Đài có đóng “bót” trong một số làng ở Gò Công và đặt Tổng hành dinh tại Kho Lúa; từ đó người dân đạo đến tạm cư dần càng đông đúc. Đó là khu ổn định nhất, có được an toàn nhờ lực lượng vũ trang Đạo Cao Đài che chở. Dân Đạo bèn mở rộng vùng tạm cư thành xóm đông đúc và tự phát gọi tên Xóm Đạo. Xóm Đạo thành danh kèm thêm Long Chánh để chỉ rõ địa điểm..

***

Tới năm 1954 Cao Đài không còn lực lựơng vũ trang riêng. Xóm Đạo chuyển mình hoà nhập thành một miền của khu chợ Gò Công trái ngọt cây lành, không còn là “ốc đảo” cát cứ an ninh mà trở thành đơn vị hành chánh ấp của xã Long Chánh, rồi của xã Long Thuận cho tới năm 1975. Từ khi có đơn vị hành chánh là ấp thì các cơ cấu về an sinh phát triển như các ấp khác của “chợ” Gò Công. Nhưng ấp chánh to lớn giữ số một về phát triển là Ấp Đạo. Diện tích kho lúa và chung quanh thời Nhựt mênh mông đến 1954 được khu biệt dành 3 dãy lớp học và sân chơi; chung quanh hình thành những khu nhỏ nhà ở như ô bàn cờ và duy trì tận đến ngày nay. 

Về giáo dục, Trường Sơ cấp Long Chánh (tại Ấp Đạo) hồi đầu chỉ dạy tới lớp Ba phát triển nhanh thành trường Tiểu học tức dạy tới lớp Nhứt. Trong khu chợ Gò Công có trường Nam, Nữ và rồi sau đó trường Long Chánh là 3 trường Tiểu học lớn từ năm 1960.

Con em Xóm Đạo sanh từ năm 1950 về sau thường học bậc tiểu học ở trường Long Chánh - trường khai tâm của dân Xóm Đạo. Ai là dân Xóm Đạo chắc phải nhớ ngôi trường nầy lắm…Nay trường vẫn còn nhưng chuyển cho ngành học mầm non và đổi thành trường mẫu giáo.

Trường lầu Tiểu học Phường 4 là trường chánh cất sâu bên kia đường phía Bắc, trên đường ngoằn ngoèo ra cống đập Gò Công là nơi ranh giới, bờ Nam là xã Long Chánh, bờ Bắc là xã Tân Trung xưa nay vẫn vậy…. Phường 4 là nằm trên địa bàn cũ của làng Long Chánh. ….

PHẦN III: LONG CHÁNH NGÀY XƯA

***

Năm 1756 khi Nguyễn Cư Trinh mang gươm từ Thuận Hoá vào nhận đất Lôi Lạp từ Thuỷ Chân Lạp để sáp nhập vào miền Nam đất Việt thì khu chợ Gò Công bây giờ đã có dân Việt từ các xứ Quảng vào ở đã gần trăm năm. Dân quần tụ trên bờ rạch Gò Công và lập thành thôn. Thế là đã có các thôn Thuận Tắc, Thuận Ngãi, Long Chánh giáp kề nhau thành khu Đông Bắc, Đông Nam và Tây và Tây Bắc.

Thôn Long Chánh nằm ở phía Tây và Tây Bắc so với khu chợ chánh Gò Công các phía còn lại. Thời vua Gia Long, các thôn có sẵn của miệt Gò Công được cho nhập vào tổng Hoà Bình thuộc huyện Kiến Hoà mênh mông. Vì Gò Công thuở ban đầu thuộc huyện Kiến Hoà nên đạo quan gần vạn người của Võ Tánh ở Gò Công khi theo về giúp chúa Nguyễn năm 1788 được gọi là Kiến Hoà Đạo, tức đạo quân Kiến Hoà. Thôn Long Chánh từ các năm đó đã hình thành.

Đến năm Tự Đức thứ 5, 1852, toàn miền Gò Công được lập thành huyện Tân Hoà, thuộc Phủ Tân An, Tỉnh Gia Định và vua ban sắc thần cho trên mười ngôi đình của các thôn huyện Tân Hoà, trong đó có thôn Long Chánh. Sắc thần đình thôn Long Chánh được dân Long Chánh thờ ở ngôi đình xưa rồi đình được cất hồi thuộc Pháp từ sau năm 1864.

Đình Long Chánh được Ban Tế tự làng Long Chánh, thuộc tổng Hoà Đồng Trung, duy trì cúng tế cho đến năm 1954. Từ năm 1956, chính quyền miền Nam cho nhập hai làng Thành Phố và Long Chánh thành xã lớn và nhập tên là xã Long Thuận, do từ tên làng Long Chánh và làng Thành Phố vốn là hai thôn cũ trước 1864, Thuận Ngãi và Thuận Tắc nhập lại.

Từ 1956 nhà việc làng Long Chánh xưa tại đầu đường hẽm 4 Xóm Đạo giờ, trở thành trụ sở của một ấp. Riêng ngôi đình thôn Long Chánh thời mở đất được cất lại qui mô thời làng Long Chánh (1864 -1956) tại vị trí hiện tại là trụ sở Ủy ban nhân dân Phường 4. Trước của đình có cái ao làng và ngôi đình đã biến mất theo thời gian…. Người dân Long Chánh vẫn giữ tờ sắc phong thần đình thôn Long Chánh… để từ năm 2004 quy về Đình Trung Gò Công (vốn là đình làng Thành Phố). Ban tế tự Đình Trung hiện tại cho lọng kiến tờ sắc thần đình thôn Long Chánh, thêm bản âm ra chữ quốc ngữ, treo trên vách phía bàn thờ Tả Văn Ban (đối diện bên kia là sắc thần đình thôn Thuận Tắc, riêng sắc thần thôn Thuận Ngãi, nguyên của đình Thành Phố được đặt trong hòm sắc và long đình.

Khách viếng nếu có đến đình thắp hương các bàn thờ,  bước sang hông phải nhìn vào bàn thờ chánh nếu nhớ xưa xin đọc (âm ra tiếng Việt) - Hồn của làng Long Chánh là đây:

SẮC BỔN CẢNH THÀNH HOÀNG CHI THẦN,

NGUYÊN TẶNG QUẢNG HẬU

CHÁNH TRỰC HỰU THIÊN CHI THẦN HỘ QUỐC TÍ DÂN,

NẨM TRỨ LINH ỨNG,

TỨ KIM PHI ƯNG CÁNH MỆNH MIẾN NIỆM

THẦN HƯU KHẢ GIA TẶNG QUẢNG HẬU

CHÁNH TRỰC HỰU THIỆN ĐÔN NGƯNG CHI THẦN,

NGƯNG CHUẨN TÂN HOÀ HUYỆN LONG CHÁNH THÔN

Y CỰU PHỤNG SỰ THẦN KỲ LƯƠNG HỰU BẢO NGÃ LÊ DÂN.

KHÂM TAI TỰ ĐỨC NGŨ NIÊN

THẬP NHỨT NGUYỆT NHI THẬP CỬU NHỰT.

***

PHẦN IV: XÓM ĐẠO NGÀY NAY

Từ năm 1987 khi tái lập Thị xã Gò Công thì không còn đơn vị hành chánh là Ấp Đạo nữa mà đổi thành Phường 4, nhưng địa danh “Đạo”, “Xóm Đạo” và “Ấp Đạo” vẫn còn được dân Gò Công gọi. Phường 4 gồm trọn Xóm Đạo ngày xưa, nay chia thành 5 khu phố gọi theo 1, 2, 3, 4, 5, thêm một phần rìa phía Bắc của làng Long Chánh xưa. Địa giới Phường 4 dễ nhận.

Đại để mặt Nam thì cập rạch Chợ Giồng đến cầu Long Chánh, mặt Đông cập rạch Gò Công. Còn phía Bắc của đường lộ “dây thép” xưa, nay có con lộ vành đai Bắc của chợ Gò Công, đoạn Tây Bắc tới một cái cầu mới qua rạch Gò Công. Nếu tiếp qua cầu là đất của xã mới Long Hưng. Còn phía Nam của đường lộ dây thép, giáp phía Tây với xã Long Chánh là con lộ mới chạy dọc theo nghĩa trang “Đạo” tới cầu Nguyễn Văn Côn, nếu qua Cầu thì xưa là làng Yên Luông Đông, nay là Phường 5.

Người đi xa về tìm Xóm Đạo Long Chánh xưa thì từ chợ qua cầu Long Chiến (hay Long Chánh), Xóm Đạo chạy dài hai bên đường lộ dây thép ngày trước nay là đoạn quốc lộ 50 lên Mỹ Tho. Đến bến xe Gò Công là rời Xóm Đạo và tiếp là xã Long Chánh; làng Long Chánh nay dang ra. Mặt lộ của Phường 4, xưa là Xóm Đạo, nay chen những con hẻm, nhà cửa rộng hẹp khang trang mang số từ 1 đến 12. Các con hẻm vào các ô bàn cờ phía sau mặt lộ, ở đó dân cư sắp xếp theo một trật tự cũ vẫn còn lạ lẫm đối với khách phương xa.

Qua cầu Long Chánh, bên trái tới, con hẻm số 1 vào kho lúa Nhựt Bổn trước đây, tức trường Long Chánh cũ và vào khu phố 1 đông đúc trên ba trăm hộ. Tới nữa đến con hẻm 10 nổi tiếng vì phía trong là Xưởng nước mắm Nam Phương. Xưởng nay thành nơi hoang phế bên ngôi nhà của người thành lập, ông Chín Phan Văn Thoạt, người từng 3 lần gây hưng thịnh với nghề. Ông mất năm rồi tuổi cũng gần đến 90, chỉ còn các cháu nội, chắc không chấn hưng được xưởng của một thời …Vã lại phía sau xưởng nước mắm, con rạch Chợ Giồng nay đã đắp đập hai đầu, ghe chở cá không còn vào được xưởng. Xưởng nước mắm Nam Phương thôi đành…vang bóng. Từ chợ xuống cầu Long Chánh phía phải gặp liền hẻm 4 dẫn vào một khu phố các ngỏ trái phải trước sau, nhà chật như nêm…

Kế là con hẻm 3, đầu hẻm xưa có nhà việc làng Long Chánh, nay cứ đi sẽ gặp trường Tiểu học Phường 4 và đi nữa vẫn còn đường.. Xưa nhớ có đường ra Rạch Rô, nay hỏi nhiều người không biết, nói chắc hẻm 7 hay 9 gì đó…

Trung tâm Xóm Đạo vẫn là ngôi Thánh thất Cao Đài, bề thế khang trang gồm toà chánh và hai bên là Đông Lang và Tây lang. Đông và Tây đây không phải là Đông Tây theo mặt trời mà theo toà chánh, bên tả của toà chánh là Đông và bên phải là Tây. Vì vậy toà Đông lang của thánh thất lại ở phía Tây lên Mỹ Tho và toà Tây lang ở phía cầu Long Chiến..

Xóm Đạo vẫn là đất lành tín đồ và của những gia đình cố cựu thời làng Long Chánh. Đạo vẫn lo việc đạo và cả việc đời, cứu trợ tai ương và giúp lễ tang ma trang trọng. Trong họ đạo và người ngoại đạo cũng thấy đó là điều quí về mặt xã hội…Còn xã Long Chánh bây giờ tiếp phía Tây của Phường 4 có đoạn 300 mét trên quốc lộ 50 đến ngỏ 3 Bình Công, diện tích lấy thêm phần lớn của làng Bình Công xưa. Theo hành chánh bây giờ thì Xóm Đạo và Long Chánh tách ra nhưng trong lòng dân Xóm Đạo và cả trong lòng dân Gò Công cũ Xóm Đạo Long Chánh là một vậy…

***

Ao Trường Đua

Có chuyện mắc cười.

Có ông giáo người Huế về thăm Gò Công lần đầu đã thích thú đi bộ lang thang suốt buổi để ngắm nghía và rồi dừng chân ở Ao Trường đua để uống ly nước mắt quê hương (nước dừa). Sực nhớ địa danh Xóm Đạo bèn gọi một anh xe ôm nhờ đưa đến khu Xóm Đạo. Nào dè!.

Anh xe ôm, là dân Mỹ Tho mới về thị xã Gò Công mần ăn, thả cụ giáo xuống Xóm Nhà thờ (đạo Thiên Chúa) gần Trường trung học Trương Định. Ông giáo phương xa thấy tháp chuông nhà thờ nên yên trí đây là Xóm Đạo (thứ thiệt) của Gò Công bèn tha hồ bấm máy. Mấy hôm sau gọi điện nói với dân Gò Công rằng “Nhà thờ Xóm Đạo Gò Công có tượng Chúa Cứu thế khéo thiệt!” làm người nghe ngạc nhiên quá đổi. Sau khi hỏi đi hỏi lại mấy bận mới vỡ lẽ là cụ giáo (Huế) và anh xe ôm (Mỹ Tho) đã nhầm Xóm Nhà thờ (Thiên Chúa) với Xóm Đạo (Cao Đài) Long Chánh. Rõ khổ.

Phan Thanh Sắc