Sân Vận động

Phía Đông của khu Dinh Chánh Tham Biện ta biết là Sân Vận Động Gò Công.

Trước 1945 trên cổng vào Sân có khắc chữ “Stade de Go Cong” Trong sân có sân đá banh kích thước cở trung, Phía sau trụ “gôn” (goal, but) hướng Bắc có các các cây “xà” tập thể dục; sau trụ  gôn phía Nam có hố cát nhảy xa v.v.. Phía góc sân Đông Bắc có tấm bảng bằng xi măng đúc, nay vẫn còn, xưa để ghi kết quả các trận đá banh lớn, bên trái phía trên đề chữ GO CONG, bên kia đề chữ Tây “INVITÉ” tức là Đội banh “khách”..có đinh chốt móc các con số “goals” của hai bên…Bao quanh sân đá banh có đường “pít” (piste) rải than đá nhuyển. Học trò các trường Tỉnh đi diễn hành khi có các kỳ lễ lớn qua khán đài phía Tây. Khán đài ngó hướng Đông nên buổi trưa hay chiều khán giả ngồi trên khán đài xem đá banh thật mát. Chung quanh đường pít có hàng rào thấp bằng xi măng đúc. Thay vì song đứng là các chữ G, C tròn xếp liên tục theo hàng rào. Trước 1954 có tổ chức đua ngựa trên đường pít nầy.

Phan Thanh Sắc

Nhà Đốc học - Trường Quan

Còn hai công thự trên mặt Nam của Sân Vân Động cũ trước 1945 thì cái còn cái mất. Công thự còn hiện nay là Bộ Chỉ huy Thị Đội Gò Công. Công thự mất là Nhà của Phó Tham Biện Gò Công ngó ra Kinh Salicetti. Hai công thự nầy cất sau khi cất Dinh Chánh Tham Biện vào cuối các năm của Thế kỷ 19.

        Hình 2  :  Nhà Đốc học đã cải tạo mặt tiền làm Văn phòng Thị Đội Gò Công, sẽ phải phá vì  Thị Đội dời xuống Nền Bông Bà Phủ cũ

Toà nhà Thị Đội bây giờ đã cải tạo mặt tiền và lợp lại mái ngói trông khác xa khối dáng xưa (xem hình). Cho đến 1975 từ cổng vào bên phải có cây da thuộc loại cổ thụ có từ 1880. Toà nầy Tây cất cho viên Đốc học coi trường Quan và các trường khác trong tỉnh ở gọi là Habitation du Directeur des Écoles de la Province tức là Nhà Đốc học hay Nhà Ông Đốc. Nhà Đốc học có liên quan đến hai trường cùng trên bờ Bắc Kinh Salicetti. Trường Quan tức Trường Nam và Nữ Tiểu học Gò Công.

Như đã biết riêng Trường Nam Tiểu học Gò Công nguyên là thành ‘lính tập’ (Fort des soldats) Tây cất năm 1868 khi bình định xong vùng Gò Công. Thành lính là toà lầu hình chữ thập Mặt Nam chánh ngó ra kinh Salicetti. Bên trái thấy Cầu Quan. Sau các năm 1880 biến cải thành trường dạy Quốc ngữ và tiếng Pháp. Ngoài ông Đốc học người Việt đầu tiên là ông Nguyễn Văn Định các ông sau đều là người Pháp. Cho đến 1945 có xen kẻ các ông Đốc người Việt là ông Lê Văn Sang, Huỳnh Thiên Hộ và cuối là ông Huỳnh Văn Hai. Không biết toà nhà nầy ông đốc học nào ở đầu tiên. Riêng tôi biết ông Perrenot ở trước năm 1940 và ông Huỳnh Văn Hai ở từ 1940 đến 1945. Dân Gò Công gọi các ông nầy là ông Đốc. Ông Đốc là dân gọi không có ghi trong hồ sơ hành chánh. Các ông nầy là Directeur des Écoles des Garcons et des Jeunes Filles de Go Cong (Hiệu trưởng các Trường Nam Nữ Gò Công) kiêm Inspecteur des Écoles de la Province de Go Cong (Thanh tra các trường trong Tỉnh Gò Công). Dân gọi là ông Đốc hay Đốc học vì thời cũ vị quan của Triều Nguyễn coi việc học hành của một tỉnh là Đốc học (như Đốc học Phan Hiển Đạo (1822 – 1864) của tỉnh Định Tường, các năm Tây vô (1859 – 1861). Ông Phan Hiển Đạo là vị Tiến sĩ thứ 5 cuối cùng của Nam Kỳ và là Tiến sĩ đầu tiên của tỉnh Định Tường, 1856. (xin đọc Lịch sử Giáo Dục Tiền Giang). Quan coi việc học của một Phủ là Giáo Thụ hay Giáo Thọ (như Thủ Khoa Huân là Giáo thụ Phủ Kiến An tỉnh Định Tường, 1861). Còn chức học quan coi một huyện[1] là Huấn Đạo.

 Sau 1945 còn hai thầy giữ chức như Đốc học là ông Phạm Văn Hợi và ông Phạm Văn Lắm tới năm 1956.

Riêng thầy Võ Văn Giáp là Hiệu Trưởng trường Nam Tiểu Học[2] cũng được dân Gò Công gọi là ông Đốc Giáp. Thật ra thầy không giữ chức Đốc học. Từ 1956 ông Phạm Văn Lắm làm Ty Trưởng Ty Tiểu học Định Tường (Ty Tiểu học được thành lập từ năm nầy, ông Phạm Văn Lắm là Thanh tra Tiểu học hàng Tỉnh Gò Công được bổ làm Ty Trưởng còn ông Lê Văn Dều, Thanh tra Tiểu học hàng Tỉnh Mỹ Tho khi nhập làm Phó Trưởng Ty) Hệ thống Đốc học coi như không còn. Dưới ông Lắm có ông Thanh Tra Ngô Văn Tiếng phụ trách Giáo dục Tiểu học hai quân Gò Công và Hoà Đồng, ông Lê Văn Vững, thanh tra phụ trách các huyện của tỉnh Mỹ Tho cũ.

Trở lại, từ 1945 khi Tây trở lại, toà nhà Đốc học không còn dành cho người coi ngành giáo dục nữa, chuyển qua cho giới quân sự sử dụng.

Toà nhà nầy là biểu tượng của nền Giáo dục Pháp và Quốc ngữ vậy. Nền giáo dục nầy chấm dứt từ năm 1950. Tháng 6 năm 1950, toàn Nam Kỳ học sinh Lớp Nhứt (lớp 5) bắt đầu thi bằng Tiểu học bằng tiếng Việt, niên học trước 1949 thi bằng CEPCI (Sơ học) bằng tiếng Pháp cuối cùng..

Hình 3  :  Trường Nam Tiểu học xưa (trước 1945) gọi là Trường Quan

[2] Còn Gò Công từ 1852 đến 1864 là Huyện Tân Hoà, Phủ Tân An, tỉnh Gia Định, không phải thuộc tỉnh Định Tường.

[3] Cô Trần Thị Lài là Hiệu Trưởng Trường Nữ Tiểu học Gò Công. Lúc nầy (1956 – 1963) hai trường Nam Nữ Tiểu học Gò Công thuộc Ty Tiểu học Định Tường. Từ 1964 mới trở về thuộc Ty Tiểu học Gò Công.

Phan Thanh Sắc

Đề Lao – Khám Đường

Đề lao (Prison) thời Pháp nằm ở khu đất sau Trường Quan, dân gọi là “Khám”, chung quanh có tường dầy gắn miểng chai, ngày nay đường mở rộng nên mất vòng tường bao,  vẫn còn một dãy giáp Trường Quan mặt Nam làm Nhà trẻ Sơn Ca 2 và các toà đứt khúc bên đường Trần Hưng Đạo.

Trước 1945 người dân ít thấy tầm quan trọng của Khám vì chỉ giam những tội phạm thường.  Chỉ từ khi Tây trở lại tháng 10 -1945 mới thấy Tây nhốt người bị bắt quá nhiều. Người bị bắt qua các cuộc đi bố của Tây gồm người làm Cách Mạng Việt Minh và dân thường. Từ năm 1946 đến đầu năm 1950 ngày nào vợ con cha mẹ người bị bắt cũng ngồi chờ bên lề đường trước cửa vào Trường Nữ để đón từng tốp người bị bắt, lính canh giữ dẫn ngang từ Khám qua PC (Bót chánh của Pháp tại Toà nhà Huyện Hải, sau là Ngân Hàng) hoặc ra các nơi bên Chợ để dọn dẹp việc gì đó. Thấy được người bị bắt giam được dẫn ngang “đi làm” thì biết là “tội nhẹ”, để về kiếm người lo lót để Tây thả. Những người được cho là “làm lớn Việt Minh” thì Tây giam vào “cát xô”. Lúc đó dân nghe nói giam “cát xô” là xanh mặt. Tây thường đem các người làm lớn nhốt ở “cát xô” đi bắn. Dân nói theo Tây “cát xô” là cachot, là “xà lim” (cellule) nhỏ nhất trong khám. Riêng nhà tôi bị hoạn nạn nầy, gia phụ hai lần ở “cát xô” năm 1946 và 1948 khi Tây đi bố bắt được. Lần nào cũng phải “chạy” bằng tiền và vàng mới thoát. Lần sau 1948, nặng, Tây định đem đi bắn và gia đình lo được vào giờ thứ 25.

Sau 1950, khám dời qua Trại lính “gạc” thì khám hay Đề lao nầy được phá từng phần …

Phan Thanh Sắc

Kho Bạc

Còn các toà nhà cuối cùng từ Ngã tư Nhà Đèn qua Chợ.

Toà lầu đầu tiên gồm 6 căn rộng. Hai căn phía Bắc là Kho Bạc (Trésor, Trésorerie). Gọi Kho Bạc vì Pháp bảo trợ Đông Dương xài tiền tệ theo “ngân bản vị”, tiền được bảo chứng bằng “bạc” (Ag, Argent) chứ không phải bằng “vàng” (Au, Or). Ngân hàng Đông Dương (Banque de l’Indochine) phát hành tiền giấy và tiền đồng. Tiền giấy gọi là Đồng bạc Đông Dương xài Ba miền Việt Nam, Lào và Cao Mên và tiền đồng gọi là Đồng bạc Con Ó (Piastre Mexicaine). Đồng bạc nầy y như đồng Dollar bạc của Mỹ cân nặng 27 gr gần một “ounce” (28,35 gr) (bạc 0900). Năm 1915 - 1920, 20 đồng bạc Đông Dương mua một lượng vàng. Năm 1942 – 1944 Nhựt Bổn vào Đông Dương, kinh tế khủng khoảng nên 100 đến 150 đồng bạc Đông Dương mới mua được lượng vàng. Rồi tiếp tục trượt sau 1945. Sau 1954 sở Kho Bạc gọi là Ty Ngân Khố, nhưng ký hiệu đồng bạc vẫn giữ cách viết $ , ví dụ 1.000$.

Kho bạc Gò Công có tích Cậu Hai Miêng (Huỳnh Công Miêng lối 1900), con Lảnh Binh theo Tây là Huỳnh Công Tấn được người ta thuật kể rằng: Tây trọng tên Tấn nên cho con trai là Miêng sang Tây du học. Khi về Hai Miêng ban đầu theo tên Tổng đốc Trần Bá Lộc bình định “Văn Thân” vùng Thuận Khánh, Trung kỳ. Không biết sao, sau đó Hai Miên bỏ về, không chịu làm việc gì cho Pháp, chỉ làm “miển tử lưu linh”. Tây “cưng” đến nỗi cậu muốn bao nhiêu tiền cũng được, xài hết tiền cứ đến Kho bạc viết “bông” (bon)  đưa vào lấy tiền ra. Quyển thơ Cậu Hai Miêng được truyền tụng khắp lục tỉnh, mở đầu như sau:

      “Nam Kỳ có Cậu Hai Miêng

        Con quan lớn Tấn ở miền Gò Công”

Lang bạc kỳ hồ, hào hiệp nghĩa khí là phần chánh của cuộc đời cậu. Còn việc lấy tiền ở kho bạc để xài thì trong Thơ có hai câu nầy:

      “Cậu Hai cậu chớ có lo !

        Hết tiền Cậu xuống dưới kho lấy xài…”

Chắc ngày nay, ta cũng khó tin Hai Miêng có thể muốn lấy tiền ở Kho bạc lúc nào và bao nhiêu cũng được. Có thể hiểu như vầy:

Hai Miêng được Pháp cấp mỗi tháng một số tiền nhất định tới số nào đó, với ngân phiếu (chèque) hay bông (bon), cậu ta có thể đem đến kho bạc lãnh tiền. Đồng bào ta hồi đó (1900) thật thà, chất phác, thấy Hai Miêng hết tiền, đến Kho bạc lãnh trợ cấp tháng tới ra xài, tưởng Hai Miêng hết tiền là đến lãnh và lãnh bao nhiêu cũng được. Bọn Pháp có khi nào cấp ngân phiếu khoán trắng (chèque en blanc) cho ai đâu !